Kaynaklar

Kirletici Kaynaklara Göre Hava Kalitesi Örnekleme Noktaları

Bölgenin kirlilik kaynağına göre hava kalitesi örnekleme noktalarının seçilmesi, hava kalitesinin iyileştirilmesi için en önemli noktalardan biridir.

Türkiye Hava Kalitesi

Hava kirliliği, dünyanın önde gelen çevre sağlığı riski ve çevresel bozulmanın önemli bir nedenidir. Her yıl İsviçre merkezli IQAir tarafından yayımlanan 2021 Dünya Hava Kirliliği Raporuna göre Türkiye, dünyada en kirli havaya sahip 46. sırada yer alırken, Avrupa’nın en kirli 6’ıncı ülkesi oldu. Avrupa’nın en kirli şehirleri arasında Iğdır birinci, Düzce ise beşinci şehir olarak yer aldı. Türkiye’de 2021 ortalama PM2.5 konsantrasyonu ise DSÖ yıllık hava kalitesi kılavuz değerinin 4 katıdır. Türkiye’nin 2021 ortalama Hava Kalitesi Endeksi (AQI) ise 67 ile orta hava kalitesi seviyesindedir (IQAir, 2021). Bu AQI seviyesinde bazı kirleticiler bazı insanlar için olumsuz etkiye sahiptir. Ozona ve partikül maddeye karşı oldukça hassas olan kişilerde solunum semptomları görülebilir (EPA, 2022).

Farklı hava kirliliği türleri arasında PM2.5, küresel olarak her yıl tahmini 4,2 milyon erken ölümden sorumludur (DSÖ, 2022). Bir saç telinden bile daha küçük olduğu için göremediğimiz PM2.5, solunduğunda akciğerlerin en derin noktalarına ulaşabilmekte ve doğrudan dolaşım sistemi ile karışarak sağlık sorunlarına neden olabilmektedir. Havayı kirleten en büyük tehlikelerden biri olan PM2.5, Dünya Sağlık Örgütü tarafından kanserojen madde ilan edildi (Temiz Hava Hakkı Platformu, 2019). Türkiye’nin 2019 yılında Avrupa Çevre Ajansı’na raporladığı PM2.5 emisyonlarının %54’ü ticari emisyonlarla ve konut emisyonlarıyla, %30’u madencilik sanayii ve imalatla, %11’i enerji tedarikiyle, geri kalanı ise ulaşım, tarım ve atık gibi sektörlerle ilişkiliydi (Greenpeace, 2022). Türkiye’de ise PM2.5 ölçümleri hala yeterince yaygın olmamakla birlikte PM2.5 sınır değerine ilişkin bir mevzuat bulunmamaktadır. Bu durumda Türkiye’nin hava kirliliği ile ilgili farkındalığını ortaya koymaktadır.

Hava kalitesi düzenli olarak ölçülürse o bölgedeki kirlilik seviyesi belirlenebilir, temiz hava planları hazırlanır, hava kirliliği haritaları oluşturulur ve dağılım modellemesi yapılır. Bu kapsamda oluşturulan hava kalitesi ölçümleri doğrultusunda, elde edilen sonuçlara dayanarak, hava kalitesinin iyileştirilmesine yönelik çözüm önerileri ve standartlar daha sağlıklı, gerçekçi ve kolay bir şekilde oluşturulabilir.

Hava Kalitesi Örnekleme Noktaları

Hava kalitesi için önemli diğer bir önemli konuda ölçüm yerlerinin tespitidir. Eğer o bölgeyi tam anlamıyla temsil edecek bir yer belirlenmezse, gerçek bir hava kalitesi çalışması yapmış olmayız. Hava kalitesi örnekleme noktaları, kirliliğin kaynağına göre trafik, endüstriyel ve şehir fonu olarak ayrılmaktadır (T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, 2008).

Trafik Kaynaklı Örnekleme Noktaları

Trafikle ilgili hava kirliliği, kentsel alanlarda en önemli maruz kalma kaynaklarından biridir ve çok çeşitli olumsuz insan sağlığı etkileriyle ilişkilendirilmiştir. Otomobillerin benzinli ve dizel motorları, düşük kentsel hava kalitesine katkıda bulunan karbon monoksit (CO), azot oksitler (NOx), kükürt dioksit (SO2) ve uçucu organik bileşikler (VOC’ler) gibi kirleticiler yayar. Karayolu taşımacılığı aynı zamanda PM2.5 ve PM10 emisyonlarının ana kaynakları arasındadır. PM2.5’dan kaynaklanan kentsel hava kirliliğinin yaklaşık yüzde 25’i trafikten kaynaklanmaktadır (Ekosfer Derneği, 2020).

Trafikle ilişkili hava kirliliği seviyeleri, yüksek trafik hacmine sahip ana yolların yakınında daha yüksektir. 300-500 metre mesafede yoğun trafiğe sahip yolların yakınında yaşayan insanlar, çocukluk çağı astımı, bozulmuş akciğer fonksiyonu ve biliş bozukluğu, erken ölüm ve kardiyovasküler hastalıklardan ölüm gibi hastalıklara karşı özellikle savunmasızdır (EPA, 2014).

Trafiğin yoğun olduğu yerlerde örnekleme noktaları 200 m2 den küçük olmayan alandaki hava kalitesini temsil edebilmesi gerekir. Mikro ölçekli yerleştirmede genelde, örnekleme noktası girişi yer seviyesinden 1.5 m (nefes alma seviyesi) ile 4 m arasında yukarıda olmalıdır. 8 m‘ye kadar yüksek konumlar, bazı durumlarda ve ağaçlık alanlarda gerekli olabilir. İstasyon büyük bir alanı temsil ediyorsa, daha yüksek yerleştirme de uygun olabilir. Trafikten kaynaklanan hava kirliliğini ölçmek için bu örnekleme noktaları, en yakın trafik şeridinin merkezinden en az 4 m ve ana kavşakların kenarından en az 25 m uzaklıkta olmalıdır. Partiküler madde, arsenik, kadmiyum, nikel, cıva, benzo(a)piren, benzen ve kurşun için girişler bina çizgisine yakın yerdeki hava kalitesini temsil edecek şekilde yerleştirilir (T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, 2008).

Türkiye ulaşım sektöründe de ciddi bir dönüşüm sürecini başlatması gerekiyor. Toplu taşıma kullanımının artırılması, kişi başına emisyonları azaltarak seragazı emisyonlarını ve hava kirliliğini önemli ölçüde azaltabilir. Ulaşımda bisiklet, yürümek ve elektrikli araçların tercih edilmesi sağlık, hava kirliliği ve iklim açısından büyük avantaj sağlamaktadır.

Endüstriyel Kaynaklı Örnekleme Noktaları

Hepimiz sanayi ve enerji üretiminden faydalanırken, tesisler tarafından kullanılan teknolojiler sağlığımıza ve çevremize gizli maliyetler getirmektedir. Tüm üretim süreçlerinde çevresel kaynaklardan faydalanılmakta ve üretim artıkları çevreye verilmektedir. Türkiye’nin PM2.5 emisyonlarının %30’u madencilik sanayii ve imalatla gibi sektörlerden kaynaklanmaktadır.

Büyük ölçekli endüstriyel faaliyetlere sahip kompleksler, ince toz, kükürt dioksit (SO2), azot dioksit (NO2), karbon monoksit (CO), ozon (O3), uçucu organik bileşikler (VOC), polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH) ve ağır metaller gibi çeşitli çevresel kirleticilerin sabit kaynaklarıdır.

Endüstriyel tesislerde hava kalitesi izlemenin amacı, hava kirleticilerinin saha dışı kaçak emisyonlarını tespit etmek ve kontrol etmektir. Endüstriyel kaynaklardan oluşan katkıların değerlendirileceği örnekleme noktalarının en az 250mx250m alanı temsil edebilmesi gerekir. Endüstrinin çevresel etkisinin ölçülebilmesi için en yakın yerleşim bölgesindeki kaynağın rüzgâr yönünde en az bir örnekleme noktası yerleştirilir (T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, 2008).

Tesislerdeki hava kalitesini, sadece tesislerin bacasından çıkan gazları ölçerek yönetmek yeterli değildir. Mekansal ölçüm, çevredeki toplulukların ve çalışanların potansiyel maruziyetini azaltmak için tesisin etrafındaki kirletici kaynaklarını tanımlamak için gereklidir. Ölçüm noktasında ölçüm yapılan kirlilik parametrelerinin sayısı arttırılmalı, ölçüm cihazları geliştirilmelidir.

Şehir-fon Kaynaklı Örnekleme Noktaları

Şehir merkezine nispeten uzak konumu ile trafiğin çok yoğun olmadığı şehir-arka plan örnekleme noktaları, yerleşimin az olduğu bölgelerde kentin arka plan kirliliğinin tespit edilmesi hedeflenmektedir. Bu alanlar genellikle tek katlı evleri ve altyapı yetersizliklerini içerir. Şehir-fon alanlarında hava kalitesi örnekleme noktaları birkaç km²’lik alandaki hava kalitesini temsil edebilmesi gerekir (T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, 2008).

Kırsal alanlarda hava kalitesi şu ana kadar ihmal edilen bir konu olmaya devam ediyor. Kırsal alanlar, dış hava kirliliğinin yanı sıra iç mekan hava kirliliğinden muzdariptir. Tarım, madencilik, katı yakıt yakma gibi birçok insan faaliyetleri yüksek düzeyde kirlilik üretir (Majra, 2011).

Tarım, belirli kirleticiler için bir başka önemli kaynaktır. Amonyak emisyonlarının yaklaşık %90’ı ve metan emisyonlarının %80’i tarımsal faaliyetlerden kaynaklanır. Şaşırtıcı biçimde, daha az insan maruz kalsa da, ozon seviyeleri kırsal alanlarda genellikle daha yüksek olabilmektedir.

Kırsal kesim sakinleri, çevre kirliliğinin sağlık üzerindeki etkileri konusunda farkındalıktan yoksundur ve bu da kırsal çevrede riskler ve savunmasızlık yaratabilir ve bu sakinlerin geçim kaynaklarına neden olabilir. Çevre kirliliğinin sadece şehir sakinlerinin değil, aynı zamanda kırsal sakinlerin sağlığı üzerindeki etkilerine dikkat edilmelidir.