Hava kirliliğinin bireyin sağlığı üzerindeki etkileri, toplam kişisel maruziyetle (dış mekân ve iç mekân) ilgilidir. Çocuklar yetişkinlere göre vücut ağırlıklarına göre daha fazla hava solur, daha fazla yiyecek yerler ve daha fazla sıvı içerler (Mathiarasan & Hüls, 2021). Bu nedenle çocuklar, olgunlaşmamış, büyüyen ve gelişmekte olan bedenleriyle çevresel maruziyete karşı özellikle savunmasız olan bir nüfus grubudur (AÇA, 2023).
Çocuklar rahimden yetişkinliğe kadar ortam havası kirleticilerinden etkilenirler. Çocukların akciğer fonksiyonu ve akciğer gelişimi de ortam hava kirliliğinden, özellikle kısa vadede ozon ve azot dioksitten (NO2) ve uzun vadede ince parçacıklardan (PM2.5) etkilenir (AÇA, 2023). İnce partikül maddeler nörobilişsel yeteneği bozar ve çocuklarda alerjilerin yanı sıra solunum yolu hastalıklarına da neden olur (Heo vd., 2021). Okul çağındaki 13 çocuktan yaklaşık 1’inde kronik hastalık nedeniyle okul devamsızlığının önde gelen nedeni olan astım vardır (EPA, 2022).
Okul ortamı, çocukların gençlik yıllarının önemli bir bölümünü geçirdikleri yerdir. Türkiye’de bir yılda ortalama eğitim süresi 180 gündür. Okul öğretmenleri haftada ortalama 30 saat, ilkokullardaki öğrenciler ise günde en az 5 saatlerini okullarda geçirirler. Lise öğrencileri, ilkokul öğrencilerine göre okullarda günde yaklaşık %40 daha fazla zaman harcıyorlar.
Kentsel dış havadaki artan parçacık maddesi, özellikle okullarda kötü iç mekân hava kalitesinin birincil nedenleri olarak tanımlanmaktadır (Çekiç, vd., 2016). Karayolu taşıtlarının, özellikle kentsel alanlarda, asılı parçacıkların ana emisyon kaynağı olduğu iyi bilinmektedir. Çevreyi kirletebilecek fabrikalara veya ana yollara yakın topluluklarda yaşayan çocukların maruziyet riski daha yüksektir. Okula giden çocuklar boylarının kısa olması nedeniyle (özellikle anaokulu ve ilkokulda) yetişkinlere göre havadaki toz ve egzoz gazlarına %60 daha fazla maruz kalabilmektedir (Şahin vd., 2021). Tek başına otomobil trafiğine bağlı kirlilik, çocuklar arasında küresel astım insidansının tahmini %13’ünden sorumludur (Dünya Ekonomik Forumu, 2021). 2022 yılında 16 bin okul servis otobüsü İstanbul’da öğrenci taşıdı.
Temiz Hava Hakkı’nın hazırladığı rapora göre, Sarıyer Kumköy hariç İstanbul nüfusunun neredeyse tamamı DSÖ’ye göre sağlıksız hava solumaktadır. Minimum %90 veri sağlayan istasyonların ortalamalarından yapılan hesaplamalarda İstanbul ili için 2021 yılı PM10 ortalaması 34,44 μg/m3 olarak belirlenmiştir (Temiz Hava Hakkı, 2023). Ancak istasyonların %90’ında insan sağlığı açısından yaşamsal önemde olan PM2,5 kirleticisinin izlenmediği görülmektedir. İstanbul’daki PM2.5 konsantrasyonu şu anda DSÖ yıllık hava kalitesi kılavuz değerinin 1,8 katıdır (IQAir, 2023).
Bu çalışma kapsamında 2021 yılında İstanbul’da belirlediğimiz 8 bölgede Ocak-Mart 2020-2021 tarihlerinde okulların hava kalitesi incelemesinin ikinci aşaması olarak Ocak-Nisan 2022-2023 yıllarındaki okulların hava kalitesini inceledik. Seçilen bölgeler dört kritere göre belirlenmiştir: D-100 Karayoluna yakın olanlar (Yenibosna, Selimiye), şehir içi kullanımı yoğun olan yol yakınında yer alanlar (Maslak, Kandilli), karma kullanımın yoğun olduğu odak noktasında yer alanlar (Aksaray, Üsküdar) ve sanayi tesislerinin yakınında yer alan okullar (Başakşehir, Tuzla).
Seçilen kriterlere göre, okulların yakınında hava kalitesi izlemesinin yapıldığı İstanbul’da sadece 8 bölge belirlenebildi. Seçilen bölgelerdeki toplam 17 okulun hava kalitesi, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve Airqoon’a ait hava kalitesi ölçüm istasyonlarının verileri kullanılarak analiz edildi.
PM10 Değerlerine Göre Okulların Hava Kalitesi
PM10 ölçümü PM2.5 ve NO2’ye göre daha sistematik yapılmaktadır. 2022 yılının Nisan ayında Tuzla’da en yüksek PM10 değeri 59,8 μg/m3 olarak ölçülmüştür. 2022 yılında, DSÖ PM10 kılavuz değeri olan günlük ortalama 45 μg/m3 değeri Aksaray’da 47, Başakşehir’de 48, Maslak’ta 21, Selimiye’de 31, Tuzla’da 54, Üsküdar’da 18, Yenibosna’da 17 ve Kandilli’de 1 kez aşılmıştır.
2023 yılında ölçülen en yüksek PM10 değeri Mart ayında Selimiye’de 57,8 μg/m3, en düşük PM10 değeri Nisan ayında Kandilli’de 13,1 μg/m3‘tür. 2023 yılında, DSÖ PM10 günlük ortalama kılavuz değeri Aksaray’da 27, Başakşehir’de 32, Maslak’ta 27, Selimiye’de 58, Tuzla’da 76, Üsküdar’da 11, Yenibosna’da 9 ve Kandilli’de 2 kez aşılmıştır.
2022 yılına göre 2023 yılında PM10 değerleri Ocak-Nisan aylarında Kandilli, Maslak ve Selimiye’de artarken, PM10 değerleri en çok diğer bölgelerde Yenibosna’da azalış gösterdi.
2022-2023 okul saatlerinde sabahçı öğrenciler 07.30-08.00 saatleri arasında ders başı yaparken, öğlenci öğrenciler ise 12.30-13.30 arasında derslerine başlamaktadır. Tam gün eğitim veren okullarda ise giriş saatleri 08.30-09.00 arasında başlar. Okul çıkış saati ise 15.00-15.30 arasında değişmektedir. İstanbul’da okul sonrası etkinlikler ve çocukların dışarıda oynayabileceği yeşil alanların azlığı nedeniyle okul ve okul bahçesi çocukların gün boyu vakit geçirdiği alanlardır. Bu durumlar göz önünde bulundurularak saatlik ortalamalar dört zaman aralığına bölünerek incelenmiştir.
Genellikle PM10 değerleri sabahçı öğrencilerin giriş çıkış saatlerinde artmaktadır. Sabah saatlerinde mesai başlangıç saatlerine denk gelmesi nedeniyle bu saatlerde trafik yoğunluğu yüksektir. Başakşehir, Selimiye ve Maslak çocukların okul sonunda vakit geçirmeleri için temiz alanlar değildir.
Hafta içi ve hafta sonu PM10 değerlerine bakıldığında kirlilik hafta sonları daha yüksektir. Başakşehir dışındaki diğer bölgelerde 2022 ve 2023 yılı ölçüm sonuçları benzerdir. Başakşehir’de 2023 yılında hava kirliliğinde bir miktar azalma yaşanırken, hafta içi günler hafta sonlarına göre daha kirlidir.
2022 yılında incelenen 120 gün boyunca Aksaray’da 31, Kandilli’de 1, Yenibosna’da 12, Maslak’ta 9, Başakşehir’de 33, Tuzla’da 42, Selimiye’de 15 ve Üsküdar’da 10 gün PM10 Hava Kalitesi İndeksi değerleri orta seviyededir. Genel olarak Ocak ayında PM10 değerleri iyi seviyedeyken, Mart sonu ve Nisan aylarında PM10 değerlerinde artış yaşanmıştır. Aksaray, Başakşehir ve Tuzla HKİ değerlerinin bazı günlerde sağlıksız seviyelere ulaştığı yerlerdir.
2023 yılında incelenen 120 gün boyunca Aksaray’da 22, Kandilli’de 1, Yenibosna’da 4, Maslak’ta 15, Başakşehir’de 25, Tuzla’da 36, Selimiye’de 29 ve Üsküdar’da 7 gün PM10 Hava Kalitesi İndeksi değerleri orta seviyededir. Maslak ve Selimiye’de orta seviyede bir artış yaşanırken, diğer bölgelerde hava kalitesinde iyileşme yaşandı. Ancak Kandilli hariç diğer bölgelerdeki hava kalitesi çocuklar için uygun değildir. 2022 yılının aksine 2023 yılında hava kalitesi Ocak ayında düşmüş ve Nisan ayında hava kalitesi iyileşmiştir.
İncelenen veriler, Kandilli hariç diğer bölgelerin PM10 konsatrasyonlarının anlık olmadığını ve bölgelerde yerel bir kirlilik olduğunu göstermektedir.
PM2.5 Değerlerine Göre Okulların Hava Kalitesi
Hava kalitesi ve halk sağlığı açısından öncelikli olarak izlenmesi ve değerlendirilmesi gereken bir kirlilik olan PM2.5, çalışma kapsamında 3 bölgede ölçülmemektedir. 2022 yılının Nisan ayında Selimiye’de en yüksek PM2.5 değeri 25,9 μg/m3 olarak ölçülmüştür. 2022 yılında, DSÖ PM2.5 kılavuz değeri olan günlük ortalama 15 μg/m3 değeri Aksaray’da 81, Maslak’ta 67, Selimiye’de 88, Tuzla’da 76, Üsküdar’da 64 kez aşılmıştır.
2023 yılında ölçülen en yüksek PM2.5 değeri Mart ayında Selimiye’de 32,3 μg/m3, en düşük PM2.5 değeri Nisan ayında Üsküdar’da 11,8 μg/m3‘tür. 2023 yılında, DSÖ PM2.5 günlük ortalama kılavuz değeri Aksaray’da 84, Maslak’ta 52, Selimiye’de 82, Tuzla’da 66, Üsküdar’da 48 kez aşılmıştır.
2022 yılına göre 2023 yılında PM2.5 değerleri Ocak-Nisan aylarında Aksaray ve Selimiye’de artarken, PM2.5değerleri en çok diğer bölgelerde Maslak’ta azalış gösterdi.
Genel olarak sabahçıların ve öğlencilerin okula giriş saatlerinde hava kirliliği seviyeleri daha yüksektir. PM2.5 değerinin en fazla arttığı Selimiye’de kirlilik 2022 yılında neredeyse tüm saat aralıklarında aynı seviyede iken, 2023 yılında sabah ve akşam saatlerinde kirlilik seviyesinde artış yaşandı.
2022 ve 2023 yılındada hafta içi ve hafta sonu kirlilik durumları benzerdir. Hafta içi kirlilik seviyesi hafta sonu kirlilik seviyesine göre daha düşüktür. Selimiye’de 2022 yılına göre 2023 yılında hafta içi kirlilik seviyesi yaklaşık 5 μg/m3, hafta sonu ise 7 μg/m3 artmıştır.
HKİ’ne göre saatlik PM2.5 değerleri incelendiğinde kirliliğin yerel olduğu ve her iki yılda da günün belirli bir saatinde kötü seviyelere çıkabildiği görülmektedir. Tablo okullardaki hava kirliliğinin boyutunu açık bir şekilde göstermektedir.
2022 yılında incelenen 120 gün boyunca Aksaray’da 97, Maslak’ta 66, Tuzla’da 72, Selimiye’de 101 ve Üsküdar’da 66 gün PM2.5 HKİ değerleri orta seviyededir. Genel olarak tüm bölgeler Şubat ayının ortasından itibaren PM2.5 değerlerinde zaman zaman kötü bir seviyeye ulaşan bir artış yaşandı.
2023 yılında incelenen 120 gün boyunca Aksaray’da 77, Maslak’ta 58, Tuzla’da 66, Selimiye’de 71 ve Üsküdar’da 56 gün PM2.5 HKİ değerleri orta seviyededir. Ocak ayında genel olarak meteorolojik koşullardan kaynaklı sağlıksız seviyeye ulaşan bir kirlilik hakimdir. 2023 yılında da genel olarak kirlilik seviyesi yüksek ve çocuklar için sağlıksızdır.
NO2 Değerlerine Göre Okulların Hava Kalitesi
Kandilli’de NO2 ölçümü hiç yapılmazken, Maslak başta olmak üzere diğer bölgelerde de zaman zaman veri ölçümü eksikliği yaşanmaktadır. İstanbul’da trafiğin en yoğun olduğu alanlardan biri olan Aksaray’da NO2 seviyeleri iki yılda da diğer bölgelere göre de daha yüksektir.
2022 ile karşılaştırıldığında, NO2 seviyeleri 2023 yılında tüm bölgelerde azaldı. En yüksek düşüş yaklaşık %77 ile Selimiye bölgesinde yaşanmıştır. 2023 yılında Selimiye’de PM10 ve PM2.5 değerleri artarken, NO2 değerlerindeki bu düşüş aynı zamanda bu bölgedeki kirliliğin sadece trafikten kaynaklanamayacağını da gösteriyor. Aksaray, Maslak ve Tuzla’da kirlilik trafik ve fosil yakıtlardan kaynaklanabilir.
Genel olarak İstanbul’da trafik yoğunluğunun en yüksek olduğu okuldan sonraki akşam saatlerinde hava kirliliği seviyesi daha yüksektir. Sabah okula giriş saatlerinde hava kirliliği seviyelerinde artış yaşanmaktadır.
PM10 ve PM2.5 aksine NO2 değerleri genel olarak 2022 yılında hafta içi daha yüksektir. 2023 yılında hafta içi ve hafta sonu NO2 seviyeleri daha dengelenmiştir. İki yılda NO2 seviyesinin en çok değiştiği Selimiye’de kirlilik 2022 yılında hafta içi, 2023 yılında ise hafta sonu daha yüksek kirlilik yaşanmaktadır.
HKİ değerlerinde göre NO2 verileri incelendiğinde 2022 yılına göre 2023 yılında Yenibosna ve Selimiye başta olmak üzere tüm istasyonlarda NO2 seviyelerinde iyi seviyede bir değişim yaşandı. En yüksek NO2 seviyeleri 2022 yılında Mart ayındadır. 2022 yılındaki veri ölçüm eksikliği 2023 yılında daha sistematikleşmiştir.
Sonuç olarak;
Çocukların zamanlarının önemli bir bölümünü okulda geçirdikleri düşünüldüğünde özellikle İstanbul gibi trafiğin, endüstrinin ve buna bağlı olarak hava kirliliğin yoğun olduğu şehirde, okulların hava kalitesi konusunun önemi artmaktadır.
Bu çalışmanın birinci etabı olan 2020 ve 2021 yıllarındaki okulların hava kalitesi çalışmasına göre NO2 ve PM10 seviyelerinde iyi yönde değişim meydana gelmiştir. O dönemde Selimiye, Aksaray ve Yenibosna NO2 seviyeleri sıklıkla hassas seviyelere ulaşırken 2023 yılında NO2 değerleri iyi seviyededir. Aksaray’da NO2’nin çocuk sağlığına etkisi olabilir, bu nedenle dikkat edilmesi ve veri ölçümünün tüm istasyonlarda sistematikleştirilmesi gereklidir.
İstanbul için yaptığımız çalışmadan elde ettiğimiz PM2.5 verileri ise, okulların anayol ve caddelere ve hatta sokak kenarlarında konumlandırılmasının, trafik sebebiyle uygun olmayacağı sonucunu ortaya çıkartmaktadır. Okulların etrafında temiz hava bölgeleri kurmak, etraflarında bulunan kirleticilerin konsantrasyonunu azaltabilir. Öğrencileri bırakma/alma noktalarını okul girişlerinden uzağa taşınması, okulları yüksek hacimli yollardan uzağa ve evden yürünebilir bir mesafeye yerleştirmek, çocuklar için güvenli yürüyüş rotalarını teşvik etmek, okulların etrafındaki yeşillik seviyesini arttırmak ve okul çevresinde hava kirliliğinin sürekli izlenmesi gibi birçok uygulama çocukların hava kirliliği maruziyetinin azaltılmasına yardımcı olacaktır.
Kaynakça
Çekiç, T., Uhde, E., Schripp, T., Schieweck, A., Morawska, L., Mazaheri, M., . . . Kumar, P. (2016). Çocukların Okullarda Refahı: İklim Koşullarının ve Hava Kirliliğinin Etkisi. Uluslarası Çevre, 94, 196-210.
AÇA. (2023, 24 Nisan). Hava Kirliliği ve Çocuk Sağlığı.
Dünya Ekonomik Forumu. (2021, Kasım 19). Çocuklar Hava Kirliliğinden Ölüyor. İşte Onları Nasıl Koruyabileceğimiz.
EPA. (2022, Aralık 5). İç Mekan Hava Kalitesi Okullar İçin Neden Önemlidir?
Heo, S., Kim, D., Kwoun, Y., Lee, T., & Jo, Y. (2021). Seul ilkokul sınıflarında ince tozun karakterizasyonu ve kaynak tanımlaması. Tehlikeli Maddeler Dergisi, 414, 125531.
IQAir. (2023). İstanbul Hava Kalitesi.
İBB. (2023). İstanbul Hava Kalitesi İzleme Merkezi.
Mathiarasan, S., & Hüls, A. (2021). Çevresel Adaletsizliğin Çocuk Sağlığına Etkisi – Hava Kirliliği ve Sosyoekonomik Durum Arasındaki Etkileşim. Uluslararası çevre araştırmaları ve halk sağlığı dergisi, 18(2), 795.
Şahin, Ü. A., Kuzu, L., Kumar, P., Omidvarborna, H., Gökçebağ, D., Neophytou, M.-A., . . . Tiwari, A. (2021). Okullar ve Çevresinde Trafik Kirliliğine Maruziyetin Azaltılması Çocuklar, Okullar ve Yerel Toplum için Rehber.
Temiz Hava Hakkı. (2023). Kara Rapor 2022.
