Toz taşınımı, atmosferdeki toz partiküllerinin hareket etmesi veya taşınması sürecidir. Bu partiküller genellikle rüzgar, termal hareketler, fırtınalar veya insan etkisiyle atmosferde taşınabilirler. Toz taşınımı, genellikle çöllerden veya kuru arazilerden kaynaklanan toz fırtınalarıyla ilişkilidir, ancak sanayi, tarım faaliyetleri veya araç trafiği gibi insan faaliyetleri de toz taşınımına katkıda bulunabilir. Mineral toz partiküllerinin (çöl tozları) atmosferde belirgin varlığının ana nedenleri arasında kuraklık ve çölleşme yer almaktadır.
Her yıl çöllerden atmosfere karışan toz miktarı yaklaşık olarak 2 milyar ton olarak tahmin edilmektedir. Dünyadaki ana toz kaynakları arasında Sahra Çölü (Afrika), Arabistan Yarımadası, Asya’daki Gobi ve Taklamakan Çölleri ile Güney Amerika ve Avustralya’daki çöller bulunmaktadır. Sahra bölgesinden atmosfere yayılan yıllık toz miktarı, Dünya genelinde tüm kaynaklardan salınan toz miktarının yaklaşık yarısına denk gelir. Sahra’dan sonra gelen önemli toz kaynakları ise sırasıyla Ortadoğu ile Orta ve Güney Asya’dır. Afrika ve Ortadoğu bölgelerinden kaynaklanan tozlar, Dünya yıllık toz salımlarının yaklaşık %70’ini oluşturur.
Çöl Tozu Nedir?
Atmosferde katı ve sıvı halde asılı olan küçük parçacıklar olarak tanımlanan Aerosoller (Partikül Maddeler) doğal veya insan kaynaklı (antropojenik) nedenlerden ortaya çıkabilmektedir. Deniz spreyleri, çöl tozları ve volkanlar doğal kaynaklardır. Çöl tozları (mineral toz partikülleri) ise atmosferde yer alan en baskın aerosol çeşitlerinden biridir.
Atmosferde belirgin bir varlık gösteren ve mineral toz partikülleri olarak bilinen çöl tozları, dünya ekosistemi üzerinde önemli bir rol oynamaktadır. Ekosistemler üzerinde faydaları olduğu kadar zararı da bulunan mineral bakımından zengin olan bir Afrika tozudur. Çöllerden yükselen tozlar, atmosferin üst tabakalarına yayılarak uzun mesafeler kat etmektedir.
Toz Taşınımı Olayının Etki Alanı
Toz taşınımı olayının etki alanı oldukça geniş olabilir ve birkaç kilometrekarelik bir alandan yüzlerce kilometrekarelik bir alana kadar değişebilir. Örneğin, büyük çöl fırtınaları, çöllerden gelen toz partiküllerini binlerce kilometre uzaklığa taşıyabilir ve geniş bölgeleri etkileyebilir. Çöllerden havaya kalkan tozlar, atmosferin üst tabakalarına doğru yükselerek uzun mesafeleri aşmaktadır. Bu toz partiküllerinin büyük olanları genellikle kaynak bölgelerinin yakınlarında birikirken, daha küçük olanlar binlerce kilometrelik mesafeleri kat edebilirler.
Sahra Çölü’nden kalkan tozlar, rüzgarlar tarafından Avrupa, Akdeniz, Karayipler ve Kuzey Amerika gibi uzak bölgelere kadar taşınabilir ve bu bölgelerde hava kalitesini, güneş ışığını ve bitki örtüsünü etkileyebilir. Bu nedenle, toz taşınımı olaylarının etki alanı oldukça geniş ve değişken olabilir, bununla birlikte tozun miktarı, taşınım mesafesi ve hava koşulları gibi faktörler etki alanını belirleyen önemli faktörlerdir.
Toz Taşınımının Etkileri
Toz taşınımı, ekosistemler üzerinde çeşitli etkilere sahiptir. Örneğin, toz partikülleri bitkilerin fotosentez yeteneklerini etkileyebilir, toprak verimliliğini azaltabilir ve su kaynaklarına doğrudan veya dolaylı olarak mineral ve organik madde ekleyebilir. Ayrıca, insan sağlığı üzerinde de etkileri vardır; özellikle solunum yolu hastalıklarını tetikleyebilir veya ağırlaştırabilir. Bu nedenle, toz taşınımı ve toz partiküllerinin kontrolü ve yönetimi çevresel ve sağlık açısından önemlidir.
Özellikle Sahra bölgesi olmak üzere, çöllerden atmosfere karışan tozların uzun mesafeleri aşarak okyanusları ve Amazon yağmur ormanlarını beslediği ve değerli mineraller taşıdığı bilinmektedir. Ancak kum ve toz fırtınaları, kronik sağlık sorunları olanlarla birlikte hamile, yaşlı ve çocuklar için risk oluşturur. Ayrıca, ulaşım sektörünü (hava, kara ve deniz ulaşımını) ve sosyo-ekonomik hayatı olumsuz etkileyen bir faktör olarak öne çıkmaktadır.
Mineral açısından zengin tozlar, çeşitli ortamlarda hava, kara ve okyanusla etkileşime girerken, birçok farklı yoldan hem faydalı hem de zararlı etkilere sahiptir. Örneğin, Sahra tozunda bulunan demir ve fosfor gibi mikro besin maddeleri, kara ve fitoplanktonlar gibi deniz bitkilerininm beslenebilmesini sağlayarak uygun ortamda büyümelerine yardımcı olur. Bu etkileşimler, ekosistemlerin biyolojik dengesini etkilerken çeşitli canlı türlerinin yaşam döngüsünü destekleyebilir veya engelleyebilmektedir.
Türkiye’de Toz Taşınımı Tahminlemeleri ve Genel Durumu
Batı Asya, Orta Doğu ve Kuzey Afrika için Toz Taşınımı tahminleri, Meteoroloji Genel Müdürlüğü tarafından üretilmekte ve çevrimiçi olarak yayınlanmaktadır. Bu tahminler, ECMWF-CAMS (European Centre for Medium Range Weather Forecasts-Copernicus Atmosphere Monitoring Service) modeli kullanılarak üç günlük periyotlar halinde, üç saatlik zaman aralıklarıyla oluşturulur. Ayrıca, saatlik uydu toz ürünleri de aynı web adreslerinde sunulmaktadır. Bu veriler, hava kalitesinin izlenmesi ve toz taşınımının etkilerinin anlaşılması için önemli bir kaynak sağlamaktadır.
Türkiye atmosferindeki uzun yıllar (2003-2022) alansal ortalama Aerosol Optik Derinliği (AOD) değerleri incelendiğinde; Türkiye’nin güney doğusunun en yoğun aerosol miktarına (toz taşınımına) maruz kaldığı görülmektedir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi dışında, İç Anadolu Bölgesinin güneydoğusu ve Akdeniz Bölgesinin doğusu atmosferdeki aerosollerin en yoğun olduğu alanlar olarak karşımıza çıkmaktadır.
Türkiye, Orta Doğu ve Afrika kaynaklı çöl tozlarından etkilenmektedir. Ülkemize olan toz taşınımı, Basra alçak basınç merkezinin daha etkili olduğu ilkbahar, sonbahar ve yaz aylarında daha yoğun olarak gerçekleşmektedir. Toz taşınımından en fazla Güneydoğu Anadolu Bölgesi etkilendiği ancak toz taşınımının kuvvetli olduğu bazı durumlarda yurt genelinde bir etkilenmeden söz edilebilmektedir.
Tüm bunlar değerlendirildiğinde; toz taşınımı, insan sağlığına, çevreye ve iklim değişikliğine zararlı etkileri olan önemli bir çevresel faktördür. Bu nedenle, toz taşınımının izlenmesi, anlaşılması ve kontrol edilmesi, hava kalitesinin korunması ve insan sağlığının güvence altına alınması için önemlidir.
Kaynakça:
T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, Meteoroloji Genel Müdürlüğü. 2019. Toz Taşınımı Tahmini Bilgi Notu
T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, Meteoroloji Genel Müdürlüğü. Türkiye ve Çevresi Aerosol (Toz Taşınımı) Analizleri 2003-2022
NASA, Earth Observatory. Bits of the Sahara on the Move
National Library of Medicine. 2018. Road dust and its effect on human health: a literature review
Treehugger. Saharan Dust: Definition, Properties, and Impact
Scientific Figure on ResearchGate. 2020. Dust and Health: Challenges and Solutions
Wikimedia Commons. 2020. File:Saharan Dust
