İstanbul’da hava kirliliği her geçen gün daha da tehlikeli boyutlara ulaşıyor. Bu kirliliğin önemli bir göstergesi olarak 4-8 Kasım tarihlerinde şehirde sis kirliliği (smog) etkili oldu. Halkın çoğunluğunun farkında olmadığı bu durum, o günlerde sadece sis olarak algılandı. Sis ve dumanın karışımından oluşan smog, kirletici kaynakların yoğunlaştığı bölgelerde sıcaklık inversiyonu nedeniyle ortaya çıkar.
Sıcaklık İnversiyonu ve Etkileri
Normal atmosfer koşullarında yerden yükseldikçe sıcaklık her 100 metrede 0.5-1.0°C düşer. Ancak yükseldikçe soğuması gereken hava bazen ısınıyorsa, buna sıcaklık inversiyonu denir. Özellikle kış aylarında görülen bu meteorolojik olay, hava kirliliğinin artmasına da neden olur. İnversiyon şiddetine bağlı olarak, bu havanın olduğu katmanda güçlü bir çökme hareketi gerçekleşir. Rüzgar hızının da düşük olduğu bu dönemlerde hava dikey ve yatay hareket edemez, kirlilik sürekli hale gelir. Hava dikey hareket edemediği için ısınma, ulaşım ve sanayide kullanılan fosil yakıtların emisyonları atmosferin en alt katmanlarında tutulur ve tüm kirleticiler insanların nefes alma mesafesinde birikmeye başlar. Bu durumlarda mümkün olduğunca dışarı çıkılmaması önerilir.
Hava kirliliği hem insan sağlığına hem de ekosistemlere zarar verir. Kirlilik kaynakları insan kaynaklı ve doğal olabilir. Bu kirlilik kaynaklarından biri olan sıcaklık inversiyonu, İstanbul gibi yoğun nüfuslu şehirlerde kentleşme baskısıyla daha fazla kirliliğe neden olur. İnsan ve çevre sağlığı için sis kirliliğine dikkat edilmesi ve bir an önce gerekli önlemlerin alınması çok önemlidir.
Tarihteki Önemli Sis Kirliliği Olayları
Geçmiş yıllarda smogun neden olduğu ölümler, sorunun ciddiyetini net bir şekilde ortaya koymuş ve yasal düzenlemelere zemin hazırlamıştır. 1–5 Aralık 1930 tarihlerinde Belçika’nın Avrupa kıtasının en ağır sanayileşmiş bölgelerinden biri olan Meuse Vadisi’nde meydana gelen smogda, çevredeki köylerde yüzlerce insan ciddi solunum yolu belirtileri yaşamış ve 60 kişi hayatını kaybetmiştir. ABD’nin küçük bir sanayi kasabası olan Donora’da, 26 Ekim 1948’de meydana gelen smogda ise 14.000 nüfuslu şehirde tahmini olarak 5.000 ila 7.000 kişi hastalanmış, yaklaşık 400 kişi hastaneye kaldırılmış ve 20 kişi hayatını kaybetmiştir.
Smogun en bilinen örneği, İngiltere’nin Londra şehrinde 1952’de meydana gelen ve 4.000 ila 12.000 kişinin ölümüne neden olduğu tahmin edilen Büyük Londra Smogu’dur. Görüş mesafesinin yarım metreden az olduğu Londra’da trafik durmuş, trenler, tiyatrolar ve sinemalar kapatılmıştır. Cenazecilerin tabutlarının tükendiği bilinmektedir. Londra’da hayatın durma noktasına geldiği bu olay, hava kirliliğinin ciddiyetini ortaya koyan önemli bir dönüm noktasıdır. “The Crown” dizisinin 1. sezon 4. bölümünde bu olay, doğal bir felaket olarak ele alınmıştır.
Londra’daki smog olayı üzerine yapılan yeni bir araştırma, hava kirliliği ile astım arasında güçlü bir ilişki olduğunu ortaya koymuştur. Araştırmanın baş yazarı, Kaliforniya-San Diego Üniversitesi’nden ekonomi uzmanı Prashant Bharadwaj, çalışmada farklı yaş gruplarından çocukları incelediklerini belirtmiştir. Elde edilen sonuçlara göre, smog etkisine maruz kalma açısından en ciddi etkiler, bir yaşından küçük çocuklarda ve hatta anne karnında olan bebeklerde gözlemlenmiştir.
İstanbul’da 2021 Kasım Ayında Görülen Smog
4-8 Kasım tarihleri arasında İstanbul’un hava kalitesine bakıldığında, birçok bölgede sağlıksız seviyelere ulaştığı tespit edildi. Sis kirliliği, partikül maddenin (PM10) havada hapsolmasına neden olur ve böylece kirlilik daha fazla ve daha etkili hissedilir. Kısa süreli maruziyette PM10 değeri, başta astım ve KOAH olmak üzere solunum yolu hastalıklarının kötüleşmesi ve birçok diğer olumsuz sağlık etkisiyle ilişkilidir.
Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve Airqoon’un hava kalitesi ölçüm istasyonları, bu tarihlerde 53 bölgenin hava kalitesini inceledi. 53 bölgenin 31’inde PM10 24 saatlik ortalama sınır değeri aşılırken, bu bölgelerin 17’sinde PM10 değeri ortalama sınır değerin 2 katından daha yüksek çıktı.
Örneğin, 6 Kasım’da saat 19:00’da Silivri’de 779 µg/m³, 5 Kasım’da saat 13:00’te Beşiktaş’ta 335 µg/m³ PM10 değerleri ölçüldü. Bu değerler, hava kirliliğinin tüm gruplar için en tehlikeli olduğu seviyelerdedir.
Şehirlerde sıcaklık inversiyonu olaylarının çoğu gece ve erken sabah saatlerinde meydana gelir. İncelenen veriler doğrultusunda, şehirdeki hava kirliliğinin sabah ve gece saatlerinde etkili olduğu gözlemlenmiştir. Yakıt tüketiminin artması ve gerekli önlemlerin alınmaması nedeniyle hava kirliliği daha fark edilebilir bir seviyeye ulaşmıştır.
İstanbul, nüfus yoğunluğu, endüstriyel gelişimi ve ulaşım altyapısının gelişimiyle bir mega kent konumundadır. İstanbul’daki hava kirliliği, yoğun nüfuslu şehri ve çevre illeri etkiler. Şehirdeki sis kirliliği, hava kirliliğinin ne kadar önemli boyutlara ulaştığını göstermektedir. Geçmişte fosil yakıt kullanımının yoğun olduğu sanayi bölgelerinde daha fazla sis kirliliği olayı gözlemlenirken, İstanbul’da sık görülmesi, hava kirliliği konusunda gerekli önlemlerin alınmadığını açıkça gösterdi.
Sonuç Olarak
Sis kirliliğinin İstanbul’un birçok bölgesindeki insan sağlığı üzerindeki etkilerinin uzun vadede kendini göstermesi bekleniyor. Temiz Hava Platformu’nun yaptığı açıklamada, sis kirliliği etkisi nedeniyle Covid-19 vakalarında artış olabileceği tahmin ediliyor. Özellikle solunum ve kalp hastalığı olan bireylerin, yaşlıların ve çocukların solunum rahatsızlıklarına dikkat edilmelidir.
Acil ve etkili önlemler alınmadığı takdirde, İstanbul’da her kış mevsiminde benzer sis kirliliği tablolarıyla karşılaşmamız kaçınılmaz görünüyor. Fosil yakıt kullanımının azaltılması, yenilenebilir enerji kaynaklarına geçiş ve şehir planlamasında hava koridorlarının korunması gibi kapsamlı çözümler hayata geçirilmediği sürece, bu sorun gelecek nesilleri de tehdit etmeye devam edecektir. Unutulmamalıdır ki temiz hava, yalnızca bir konfor değil, temel bir insan hakkıdır.
Kaynakça
Avrupa Çevre Ajansı. (2023). Hava kirliliği.
Burdur, A. D., & Sarı, S. (2018). Effect of Temperature Inversion on Air Pollution (Isparta City Center Example). Electronic Turkish Studies, 13(2).
Euronews. (2021). ‘İstanbul’u kaplayan sis değil, hava kirliliği’: Temiz Hava Hakkı Platformu uyarıyor.
Helfand, W. H., Lazarus, J., & Theerman, P. (2001). Donora, Pennsylvania: an environmental disaster of the 20th century. American journal of public health, 91(4), 553.
Meteoroloji Genel Müdürlüğü. (2021). Kentsel Hava Kirliliği Riski için Enverziyon Tahmini.
Nemery, B., Hoet, P. H., & Nemmar, A. (2001). The Meuse Valley fog of 1930: an air pollution disaster. The lancet, 357(9257), 704–708.
Polivka, B. J. (2018). The Great London Smog of 1952. AJN The American Journal of Nursing, 118(4), 57–61.
Sungur, K. A., & Gönençgil, B. (1997). Effects of Various Climate Elements on Air Pollution. Ankara Üni. Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı:6, 337–345.
T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı. (2021). Sürekli İzleme Merkezi.
The Guardian. (2012). Londra’nın büyük sisinin üzerinden 60 yıl geçti – resimlerle.
Tong, S. (2016). A lifetime later, a smog attack’s full cost is seen. Marketplace.
World Health Organization. (2021). WHO Global Air Quality Guides Press Release.
