Günümüzde hava kirliliği insan hayatına etki eden en tehlikeli sağlık sorunlarından biri kabul edilmektedir. Hava kalitesinin sağlanması pek çok açıdan hükümetler için önemli bir mesele haline gelmiştir. Bununla ilişkili olarak da dünya genelinde birçok hükümet, hava kalitesini izlemek ve korumak amacıyla belirli hava kalitesi standartları geliştirmiştir.
Hava kalitesi standartları, partikül maddeler (PM10 ve PM2.5), karbon monoksit (CO), ozon (O3), nitrojen dioksit (NO2) ve kükürt dioksit (SO2) gibi belirli hava kirleticilerinin kabul edilebilir ve aşılmaması gerekli olan konsantrasyon seviyelerini belirlemektedir. Hava kirletici maddeye bağlı olarak belirli zaman aralıklarındaki (saat, gün, yıl) sınır değerlerini içermektedir.
Hava kalitesi standartları, çeşitli sektörlerin ve toplumun hava kalitesine etkilerini ve olası tehlikeleri değerlendirmelerine yardımcı olur. Standartlar, ayrıca hükümetlere, belirlenen sınır değerlerin aşıldığı durumlarda acil önlemler almaları ve etkili politikalar geliştirmeleri için temel bir çerçeve sağlar. Bu politikalar, endüstriyel tesislerin emisyonlarını kontrol etmeyi, sürdürülebilir ulaşım sistemlerini teşvik etmeyi sağlarken enerji üretiminde daha temiz teknolojilerin benimsenmesini mümkün kılacaktır.
ABD Hava Kalitesi Standardı
ABD’de yürürlükte olan Temiz Hava Yasası, hava kalitesini korumayı ve iyileştirmeyi amaçlayan önemli bir çevre yasasıdır. En son 1990 yılında değiştirilen bu yasa, US-EPA’ya halk sağlığını ve kamu refahını korumak ve tehlikeli hava kirleticilerinin emisyonlarını düzenlemek için Ulusal Ortam Hava Kalitesi Standartları (NAAQS) oluşturma yetkisi vermektedir. Temiz Hava Yasası iki tür ulusal hava kalitesi standardı belirlemiştir.
- Birincil standartlar, halkın sağlığını korumak için solunum yolu hastalığı olanlar, çocuklar ve yaşlılar gibi “savunmasız” popülasyonların sağlığını korumak için sınırlar belirler.
- İkincil standartlar ise, kamu refahını korumak amacı ile hayvanlara, tarım ürünlerine, bitkilere ve binalara karşı koruma içermektedir.
Dünya genelinde hava kalitesini sağlamak ve yaşanabilir, sağlıklı kentler bakımından güvenilir bir standart çerçeve sunan US-EPA, birçok ülkenin bu standartları kendi hava kalitesi normlarına uyarlaması için bir rehber olarak öne çıkmaktadır.
US-EPA, yeni bilimsel araştırmalar ve gelişmeler ışığında standartları gözden geçirip güncellemektedir. En son 2015 yılında, ozonla ilgili güncellemeler yapmış olup, 2012 yılında da partikül madde ile ilgili güncellemeleri gerçekleştirmiştir. Ancak, 2021 yılında yayımlanan Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) kılavuz değerlere göre herhangi bir güncelleme yapılmamıştır.
Avrupa Hava Kalitesi Standardı
Avrupa Birliği’nin hava kalitesine ilişkin sınır değerlerini EU Directive/50/EC belgesi ile bildirmektedir. Bu sınır değerler, Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) standartları, yönergeleri ve programları dikkate alınarak oluşturulmuştur. ABD’de 6 kirletici için sınır değerler bulunurken, AB Direktifi’nde 12 hava kirleticisi için hava kalitesi standartları belirlenmiştir. Avrupa Birliği’nin sınır değerleri, US-EPA tarafından belirlenen değerlere benzerlik gösterse de, bazı kirleticiler için farklı birimlerin kullanılması karşılaştırmada zorluk oluşturmaktadır.
26 Ekim 2022’de, Avrupa Yeşil Anlaşması’nın bir parçası olarak, Komisyon Ortam Hava Kalitesi Direktiflerini revize etmeyi önerdi. Bu revizyonun amacı, hava kalitesi standartlarını DSÖ’nün 22 Eylül 2021’de yayımlanan tavsiyeleriyle daha yakından uyumlu hale getirmektir. Örneğin, ince partikül madde (PM2.5) için yıllık sınır değerinin yarıdan fazla azaltılması gündemdedir.
Hava Kalitesi İndeksi Nedir?
Tüm dünyada yaygın olarak kullanılan, Hava Kalitesi İndeksi (HKİ) olarak adlandırılan sınıflama sistemi ile kirleticilerin konsantrasyonlarına göre hava kalitesini iyi, orta, kötü, tehlikeli vb. şeklinde sınıflandırılması yapılmaktadır. Dünyanın pek çok ülkesinde indeks hesaplanmasında kullanılan yöntem ve kriterler, kendi ülkelerinde uygulanan hava kalitesi standartlarına uygun şekilde oluşturulmuştur.
Atmosferdeki hava kalitesini değerlendirmek için kullanılan HKİ, 0’dan 500’e kadar bir ölçekte yer alır. Bu ölçek, HKİ değeri ne kadar yüksekse, hava kirliliği seviyesinin o kadar büyük olduğunu ve buna bağlı olarak sağlık endişesinin arttığını gösterir. Örneğin, 50 HKİ değeri, halk sağlığını minimum düzeyde etkileyen iyi hava kalitesini temsil ederken, 300’ün üzerindeki bir HKİ değeri tehlikeli hava kalitesini ifade eder.
Hava Kalitesi İndeksi, renkler ve kategorilerle ifade edilir. Örneğin, yeşil renk ve 0-50 aralığı, iyi hava kalitesini; sarı renk ve 51-100 aralığı, orta düzeyde hava kalitesini; kırmızı renk ve 101-150 aralığı, hassas gruplar için sağlıksız hava kalitesini temsil eder. Bu renkli kategoriler, halkın hava kalitesini kolayca anlamasına ve gerektiğinde önlemler almasına yardımcı olur.
Türkiye’de Hava Kalitesi Standardı ve İndeksi
Hava Kalitesinin Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği ile, Türkiye’de yıllık ortalama limit değerleri belirlenmiştir. Ülkemiz, hava kalitesi sınır değerlerine ulaşma konusunda Avrupa Birliği’nin standartlarını benimsemeyi hedeflemiş, ancak konsantrasyonların belirli noktalarda farklılaşmalar gösterdiği gözlemlenmiştir. Ayrıca, bu değerlere kademeli olarak ulaşmayı planlamaktadır.
Avrupa Birliğinin standartlarının bir belgesi olan EU Directive/50/EC ile DSÖ Hava Kalitesi Kılavuz Değerlerinin Türkiye’nin hava kalitesi yönergesi ile karşılaştırması yapıldığında bazı kirleticilere ilişkin sınır değerlerin daha yüksek olduğu ve PM2.5 kirletici maddenin ölçümüne ait bir sınır değerin olmadığı görülmektedir. Henüz taslak aşamasında olan “Dış Ortam Hava Kalitesi Yönetimi Yönetmeliği” PM2.5 için 2029 yılı için ulaşılması için hedef sınır değeri 25 µg/m3 olarak belirlemiştir. Belirlenen bu hedef değer, Dünya Sağlık Örgütü önerisinin 5 katına tekabül etmektedir. Belirtilen yönetmelik taslağında diğer kirletici maddeler için yürürlükteki sınır değerlerin korunduğunu ve DSÖ önerileri bağlamında yetersiz kaldığını söylemek mümkündür.
Türkiye ve Avrupa Birliği sınır değerleri ile DSÖ’nün belirlediği sağlıklı bir çevrenin çerçevesini sunan sınır değerler karşılaştırıldığında, değerlerin belirlenenin üzerinde kaldığı görülmektedir. Bu durumun hava kalitesinin sağlanmasında gelinmesi gereken noktayı işaret ettiği söylenebilir.
Türkiye Ulusal Hava Kalitesi İndeksi’ni oluştururken, US-EPA Hava Kalitesi İndeksi’ni ulusal mevzuat ve sınır değerleriyle uyumlu hale getirmiştir. İndeksi belirleyen hava kirletici maddeler, partikül madde (PM10), karbon monoksit (CO), azot dioksit (NO2), kükürt dioksit (SO2) ve ozon (O3) olarak belirlenmiştir. Burada dikkat çekici nokta ise, PM2.5 için sınır değerinin henüz bulunmamasıdır.
Sonuç olarak
DSÖ tarafından belirlenen hava kalitesi sınır değerlerine uluslararası düzeyde ulaşma konusunda birçok ülkenin eksiklikleri bulunmaktadır. Türkiye özelinde ise, özellikle PM2.5 için belirlenmiş bir sınır değeri bulunmamakta ve diğer kirleticiler için belirlenen sınır değerlerinin yetersiz olduğu gözlemlenmektedir. Ayrıca, eksik hava izleme sistemleri, anlık durumu takip etmekte ve acil önlemler almada zorluklar yaşanmasına neden olmaktadır. Bu nedenle, sınır değerlerinin ve izleme eksiklikleri, halk sağlığını tehdit eden bir sorun olarak değerlendirilmelidir. Türkiye’nin bu konuda daha katı standartlara ve etkili izleme sistemlerine geçişi, toplum sağlığı için önemli bir adım olacaktır.
Kaynakça
Avrupa Birliği. (2008) Avrupa Parlamentosu ve Konseyi’nin Ortam Hava Kalitesi ve Avrupa İçin Daha Temiz Havaya İlişkin 2008/50/EC Sayılı Direktifi.
DSÖ. (2021). Küresel Hava Kalitesi Yönergeleri.
EPA. (2022). Gelişmiş Hava Sensörü Kılavuzu.
EPA. (2023). NAAQS Tablosu.
İBB Çevre Koruma Müdürlüğü. (2022). Avrupa Birliği Standartları
T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı. (2022). Hava Kalitesi İzleme Sistemi.
