Siyah Karbon: Küresel Isınma ve Sağlık Üzerindeki Etkileri

Güneş ışığını emerek atmosferi ısıtmasıyla tanınan siyah karbon, buzulların erimesinden ekstrem hava olaylarına kadar birçok olumsuz etkiye yol açıyor.

Siyah Karbon Nedir?

Siyah karbon, fosil yakıtların, biyoyakıtların ve biyokütlenin kısmen yanması sırasında ortaya çıkar. Bu süreçte oluÅŸan – gözle görülemeyecek boyutlardaki – siyah karbon partiküllerin çapları 2.5 mikrondan (PM2.5) daha küçüktür.

Ancak, boyutlarına raÄŸmen siyah karbon partikülleri yüksek küresel ısınma potansiyeline sahip oldukları için kısa ömürlü iklim kirleticileri olarak kabul edilir. Atmosfere salındıklarında güneÅŸ ışığını emerek atmosferin ısınmasına sebep olurlar. Buna ek olarak siyah karbon, partikül maddenin en güneÅŸ enerjisi emici bileÅŸeni olarak bilinir. CO2’den bir milyon kat daha fazla enerji tutması ile siyah karbon atmosferdeki iklim deÄŸiÅŸikliÄŸi üzerinde büyük bir etkiye sahiptir.

Bununla birlikte, siyah karbonun saÄŸlık üzerindeki etkileri de endiÅŸe vericidir. Siyah karbon her yıl milyonlarca yaÅŸamı kaybeden en büyük çevresel saÄŸlık riski olan ince partikül madde (PM2.5) nin önemli bir parçasıdır. Bu partiküllerin solunması, solunum ve kardiyovasküler hastalıklar, kanser ve hatta doÄŸum kusurları gibi ciddi saÄŸlık sorunlarına neden olmaktadır. 

Siyah Karbonun Kaynakları

2019’daki Comparative Emissions Data Sets (CEDS) verilerine göre, siyah karbonun küresel antropojenik kaynakları oldukça çeÅŸitlidir. En büyük katkı %43 ile konut ısınmasından gelir. Bu rakam, dünya genelinde hala geleneksel yakıtların (örneÄŸin, odun ve kömür) kullanımının yaygın olduÄŸunu ve bu yakıtların yanmasıyla ortaya çıkan siyah karbonun atmosfere salınımının önemli olduÄŸunu göstermektedir. Ulaşım sektörü de %23’lük bir pay ile önemli bir rol oynar. Bu da dizel motorlu araçların, özellikle yoÄŸun trafik bölgelerinde, atmosfere siyah karbon salınımında önemli bir rol oynadığını gösterir. Endüstriyel faaliyetler de siyah karbon emisyonlarına %11’lik bir katkıda bulunur. Bu veriler siyah karbonun küresel kaynaklarının çeÅŸitliliÄŸini ve farklı sektörlerin emisyonlara olan katkısını göstermektedir.

Siyah karbon kaynakları coÄŸrafi bölgelere baÄŸlı olarak da önemli ölçüde deÄŸiÅŸiklik gösterir.  Ã–rneÄŸin, Asya ve Afrika’da, geleneksel olarak kullanılan konut katı yakıtlar, atmosfere büyük miktarda siyah karbon salınımına neden olurken, batı ülkelerinde dizel motorlar bu kirleticinin baÅŸlıca kaynaklarından biri haline gelmiÅŸtir. Ancak, kaynaklar sadece ulaşım ve konutlardan gelmekle kalmaz; doÄŸal afetlerin, özellikle orman yangınlarının da emisyonlara katkısı büyüktür.

Amerika BirleÅŸik Devletleri’nin küresel siyah karbon emisyonlarındaki payı yaklaşık olarak %8 civarındadır ve bu emisyonların çoÄŸu dizel motorlardan, orman yangınlarından, konut ısıtmasından ve endüstriyel faaliyetlerden kaynaklanmaktadır.

Siyah Karbonun Çevresel Etkileri

Siyah karbon parçacıklarının atmosferdeki ortalama ömrü sadece 4 ila 12 gün arasındadır. Siyah karbon emisyonları, küresel ısınma, kar ve buzun erimesi, muson ve hava modelleri, sel riski, sıcak stres ve halk sağlığını etkiler.

Siyah karbonun Kuzey Kutbu’nda ve diÄŸer buzullaÅŸmış bölgelerdeki etkisi özellikle dikkat çekicidir. Buz ve karda biriktiÄŸinde, yüzey albedo’sunu azaltarak güneÅŸ ışığını daha çok emerler ve böylece yüzeyi ısıtırlar. Bu etki, Arktik, Himalaya ve And DaÄŸları gibi buzulların erimesini hızlandırarak sadece 1750’den bu yana 0,04°C’lik bir ısınmaya katkıda bulunmuÅŸtur.

Yeni araÅŸtırmalar, Grönland’ın buz ve karının son yıllarda karardığını ve albedosunun yüzyılın sonuna kadar yüzde 10 veya daha fazla azalmasının beklendiÄŸini gösteriyor. Bu da Grönland’ın gelecekte daha fazla erime riski altında olduÄŸunu gösteriyor. 

Ancak siyah karbonun etkisi sadece buzullarla sınırlı deÄŸil. Yağış desenlerinde ve muson sistemlerinde deÄŸiÅŸiklikler, siyah karbonun bölgesel etkileri arasındadır. Hidrolojik döngüyü yavaÅŸlatarak daha kurak koÅŸullara yol açabilirler. Özellikle de siyah karbonun küresel hidrolojik hassasiyet üzerindeki etkisi, CO2’ninkinin neredeyse iki katıdır. Bu da aşırı hava olaylarının aerosollere, özellikle de siyah karbona, daha duyarlı olduÄŸu anlamına gelir. Batı Afrika ve Hindistan’daki muson modellerini bozmada ve tehlikeli sıcak hava dalgalarının etkilerini kötüleÅŸtirmede önemli rol oynamaktadır.

Siyah Karbonla Mücadele 

Siyah karbonla mücadeledeki mevcut durum, umut verici bir ilerleme göstermekten ziyade beklenenin altında kalmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü, siyah karbonun sağlık üzerindeki potansiyel etkilerini vurgulamış olmasına rağmen, ulusal ve bölgesel hava kalitesi standartları özellikle siyah karbonu hedef almamaktadır. Bu durum, bu partikülle mücadelede net bir yol haritasının eksikliğini ve finansmanın yetersizliğini göstermektedir.

Bölgesel anlaÅŸmalar, siyah karbonun PM2.5’in önemli bir bileÅŸeni olarak kabul etmesine raÄŸmen, emisyonların raporlanmasını zorunlu kılmamaktadır ve uygulanabilirliÄŸi coÄŸrafi olarak sınırlıdır. Bu da siyah karbonla mücadelede tutarlı bir yaklaşımın eksikliÄŸini ortaya koymaktadır. Sonuç olarak, siyah karbonuna karşı özel ve yaygın eylemler gerçekleÅŸmemekte ve hedefli düzenleme ve azaltma çabaları maalesef yetersiz kalmaktadır.

Siyah Karbonu Azaltmak için Neler Yapılmalı?

• Temiz Enerji Kullanımı: Temiz enerji kaynaklarına geçiÅŸ, özellikle yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelme, siyah karbon emisyonlarını azaltmanın etkili bir yoludur. Evsel ısıtma için fosil yakıtların yerine güneÅŸ enerjisi, rüzgâr enerjisi veya biyokütle gibi yenilenebilir enerji kaynakları kullanılmasını teÅŸvik edilmelidir.
• Temiz Ulaşım: Daha verimli ve temiz taşıma sistemlerinin teÅŸvik edilmesi, siyah karbon emisyonlarını azaltabilir. Elektrikli araçlar, hibrit araçlar ve toplu taşıma gibi düşük karbonlu ulaşım seçenekleri, fosil yakıt kullanımını azaltarak hava kirliliÄŸini ve karbon emisyonlarını düşürebilir.
• Politika ve Düzenlemeler: Ulusal ve uluslararası düzeyde çevresel düzenlemelerin ve politikaların oluÅŸturulması ve uygulanması, siyah karbonla mücadelede önemli bir rol oynar. Emisyon standartlarının belirlenmesi, karbon vergilerinin uygulanması ve yenilenebilir enerji teÅŸvikleri gibi politika araçları, siyah karbon emisyonlarını azaltmaya yönelik çabalara destek saÄŸlar.
• Hava Kalitesinin Ä°zlenmesi ve Yönetimi: PM2.5 siyah karbonu da içerdiÄŸi için bu nedenle, PM2.5 seviyelerinin izlenmesi, siyah karbonun atmosfere salınmasını azaltmaya yönelik politikaların etkinliÄŸini deÄŸerlendirmede önemli bir araçtır. Bu seviyelerin izlenmesi, hava kirliliÄŸi seviyelerinin belirlenmesinde ve siyah karbon emisyonlarının azaltılmasına yönelik politikaların etkinliÄŸinin deÄŸerlendirilmesinde önemli bir rol oynar.

Kaynakça

CCAC. (2024). Siyah Karbon. https://www.ccacoalition.org/short-lived-climate-pollutants/black-carbon

Cho, R. (2016). Siyah Karbonun Zarar Verici Etkileri. Columbia Climate School: Climate, Earth, and Society: https://news.climate.columbia.edu/2016/03/22/the-damaging-effects-of-black-carbon/

Clean Air Fund, CSTEP, Berkeley Air Monitoring Group, Orbis Air, & Daniel McDougall. (2023). Kara Karbon Üstesinde Eylem Durumu: İklim devrilme noktalarından kaçınmak, dayanıklılık oluşturmak ve temiz hava sağlamak. https://www.cleanairfund.org/resource/black-carbon/

EPA. (2013). Kara Karbon Araştırması ve Gelecek Stratejileri. https://www.epa.gov/sites/default/files/2013-12/documents/black-carbon-fact-sheet_0.pdf