Siyah Karbon: Küresel Isınma ve Sağlık Üzerindeki Etkileri

Güneş ışığını emerek atmosferi ısıtmasıyla tanınan siyah karbon, buzulların erimesinden ekstrem hava olaylarına kadar birçok olumsuz etkiye yol açıyor.

Kaynak: NOAA, Unsplash

Siyah Karbon Nedir?

Siyah karbon, fosil yakıtların, biyoyakıtların ve biyokütlenin kısmen yanması sırasında ortaya çıkar. Bu süreçte oluşan – gözle görülemeyecek boyutlardaki – siyah karbon partiküllerin çapları 2.5 mikrondan (PM2.5) daha küçüktür.

Ancak, boyutlarına rağmen siyah karbon partikülleri yüksek küresel ısınma potansiyeline sahip oldukları için kısa ömürlü iklim kirleticileri olarak kabul edilir. Atmosfere salındıklarında güneş ışığını emerek atmosferin ısınmasına sebep olurlar. Buna ek olarak siyah karbon, partikül maddenin en güneş enerjisi emici bileşeni olarak bilinir. CO2’den bir milyon kat daha fazla enerji tutması ile siyah karbon atmosferdeki iklim değişikliği üzerinde büyük bir etkiye sahiptir.

Bununla birlikte, siyah karbonun sağlık üzerindeki etkileri de endişe vericidir. Siyah karbon her yıl milyonlarca yaşamı kaybeden en büyük çevresel sağlık riski olan ince partikül madde (PM2.5) nin önemli bir parçasıdır. Bu partiküllerin solunması, solunum ve kardiyovasküler hastalıklar, kanser ve hatta doğum kusurları gibi ciddi sağlık sorunlarına neden olmaktadır. 

Siyah Karbonun Kaynakları

2019’daki Comparative Emissions Data Sets (CEDS) verilerine göre, siyah karbonun küresel antropojenik kaynakları oldukça çeşitlidir. En büyük katkı %43 ile konut ısınmasından gelir. Bu rakam, dünya genelinde hala geleneksel yakıtların (örneğin, odun ve kömür) kullanımının yaygın olduğunu ve bu yakıtların yanmasıyla ortaya çıkan siyah karbonun atmosfere salınımının önemli olduğunu göstermektedir. Ulaşım sektörü de %23’lük bir pay ile önemli bir rol oynar. Bu da dizel motorlu araçların, özellikle yoğun trafik bölgelerinde, atmosfere siyah karbon salınımında önemli bir rol oynadığını gösterir. Endüstriyel faaliyetler de siyah karbon emisyonlarına %11’lik bir katkıda bulunur. Bu veriler siyah karbonun küresel kaynaklarının çeşitliliğini ve farklı sektörlerin emisyonlara olan katkısını göstermektedir.

Siyah Karbonun Ana Antropojenik Kaynakları (CEDS, 2019)

Siyah karbon kaynakları coğrafi bölgelere bağlı olarak da önemli ölçüde değişiklik gösterir.  Örneğin, Asya ve Afrika’da, geleneksel olarak kullanılan konut katı yakıtlar, atmosfere büyük miktarda siyah karbon salınımına neden olurken, batı ülkelerinde dizel motorlar bu kirleticinin başlıca kaynaklarından biri haline gelmiştir. Ancak, kaynaklar sadece ulaşım ve konutlardan gelmekle kalmaz; doğal afetlerin, özellikle orman yangınlarının da emisyonlara katkısı büyüktür.

Amerika Birleşik Devletleri’nin küresel siyah karbon emisyonlarındaki payı yaklaşık olarak %8 civarındadır ve bu emisyonların çoğu dizel motorlardan, orman yangınlarından, konut ısıtmasından ve endüstriyel faaliyetlerden kaynaklanmaktadır.

Kaynak: Yuliia Huzenko, Unsplash.

Siyah Karbonun Çevresel Etkileri

Siyah karbon parçacıklarının atmosferdeki ortalama ömrü sadece 4 ila 12 gün arasındadır. Siyah karbon emisyonları, küresel ısınma, kar ve buzun erimesi, muson ve hava modelleri, sel riski, sıcak stres ve halk sağlığını etkiler.

Siyah karbonun Kuzey Kutbu’nda ve diğer buzullaşmış bölgelerdeki etkisi özellikle dikkat çekicidir. Buz ve karda biriktiğinde, yüzey albedo’sunu azaltarak güneş ışığını daha çok emerler ve böylece yüzeyi ısıtırlar. Bu etki, Arktik, Himalaya ve And Dağları gibi buzulların erimesini hızlandırarak sadece 1750’den bu yana 0,04°C’lik bir ısınmaya katkıda bulunmuştur.

Yeni araştırmalar, Grönland’ın buz ve karının son yıllarda karardığını ve albedosunun yüzyılın sonuna kadar yüzde 10 veya daha fazla azalmasının beklendiğini gösteriyor. Bu da Grönland’ın gelecekte daha fazla erime riski altında olduğunu gösteriyor. 

Ancak siyah karbonun etkisi sadece buzullarla sınırlı değil. Yağış desenlerinde ve muson sistemlerinde değişiklikler, siyah karbonun bölgesel etkileri arasındadır. Hidrolojik döngüyü yavaşlatarak daha kurak koşullara yol açabilirler. Özellikle de siyah karbonun küresel hidrolojik hassasiyet üzerindeki etkisi, CO2’ninkinin neredeyse iki katıdır. Bu da aşırı hava olaylarının aerosollere, özellikle de siyah karbona, daha duyarlı olduğu anlamına gelir. Batı Afrika ve Hindistan’daki muson modellerini bozmada ve tehlikeli sıcak hava dalgalarının etkilerini kötüleştirmede önemli rol oynamaktadır.

Kaynak: Akshar Dave, 2020. Hindistan’da yağışlı bir gün. Unsplash

Siyah Karbonla Mücadele 

Siyah karbonla mücadeledeki mevcut durum, umut verici bir ilerleme göstermekten ziyade beklenenin altında kalmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü, siyah karbonun sağlık üzerindeki potansiyel etkilerini vurgulamış olmasına rağmen, ulusal ve bölgesel hava kalitesi standartları özellikle siyah karbonu hedef almamaktadır. Bu durum, bu partikülle mücadelede net bir yol haritasının eksikliğini ve finansmanın yetersizliğini göstermektedir.

Bölgesel anlaşmalar, siyah karbonun PM2.5’in önemli bir bileşeni olarak kabul etmesine rağmen, emisyonların raporlanmasını zorunlu kılmamaktadır ve uygulanabilirliği coğrafi olarak sınırlıdır. Bu da siyah karbonla mücadelede tutarlı bir yaklaşımın eksikliğini ortaya koymaktadır. Sonuç olarak, siyah karbonuna karşı özel ve yaygın eylemler gerçekleşmemekte ve hedefli düzenleme ve azaltma çabaları maalesef yetersiz kalmaktadır.

Siyah Karbonu Azaltmak için Neler Yapılmalı?

  • Temiz Enerji Kullanımı: Temiz enerji kaynaklarına geçiş, özellikle yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelme, siyah karbon emisyonlarını azaltmanın etkili bir yoludur. Evsel ısıtma için fosil yakıtların yerine güneş enerjisi, rüzgâr enerjisi veya biyokütle gibi yenilenebilir enerji kaynakları kullanılmasını teşvik edilmelidir.
  • Temiz Ulaşım: Daha verimli ve temiz taşıma sistemlerinin teşvik edilmesi, siyah karbon emisyonlarını azaltabilir. Elektrikli araçlar, hibrit araçlar ve toplu taşıma gibi düşük karbonlu ulaşım seçenekleri, fosil yakıt kullanımını azaltarak hava kirliliğini ve karbon emisyonlarını düşürebilir.
  • Politika ve Düzenlemeler: Ulusal ve uluslararası düzeyde çevresel düzenlemelerin ve politikaların oluşturulması ve uygulanması, siyah karbonla mücadelede önemli bir rol oynar. Emisyon standartlarının belirlenmesi, karbon vergilerinin uygulanması ve yenilenebilir enerji teşvikleri gibi politika araçları, siyah karbon emisyonlarını azaltmaya yönelik çabalara destek sağlar.
  • Hava Kalitesinin İzlenmesi ve Yönetimi: PM2.5 siyah karbonu da içerdiği için bu nedenle, PM2.5 seviyelerinin izlenmesi, siyah karbonun atmosfere salınmasını azaltmaya yönelik politikaların etkinliğini değerlendirmede önemli bir araçtır. Bu seviyelerin izlenmesi, hava kirliliği seviyelerinin belirlenmesinde ve siyah karbon emisyonlarının azaltılmasına yönelik politikaların etkinliğinin değerlendirilmesinde önemli bir rol oynar.

Kaynakça

CCAC. (2024). Siyah Karbon. https://www.ccacoalition.org/short-lived-climate-pollutants/black-carbon

Cho, R. (2016). Siyah Karbonun Zarar Verici Etkileri. Columbia Climate School: Climate, Earth, and Society: https://news.climate.columbia.edu/2016/03/22/the-damaging-effects-of-black-carbon/

Clean Air Fund, CSTEP, Berkeley Air Monitoring Group, Orbis Air, & Daniel McDougall. (2023). Kara Karbon Üstesinde Eylem Durumu: İklim devrilme noktalarından kaçınmak, dayanıklılık oluşturmak ve temiz hava sağlamak. https://www.cleanairfund.org/resource/black-carbon/

EPA. (2013). Kara Karbon Araştırması ve Gelecek Stratejileri. https://www.epa.gov/sites/default/files/2013-12/documents/black-carbon-fact-sheet_0.pdf

Son Yazılar

Santorini'deki Volkanik Aktivite: Endişeler ve Olası Etkiler
Santorini'deki Volkanik Aktivite: Endişeler ve Olası Etkiler

Son günlerde sosyal medyada, haberlerde herkesin konuştuğu bir konu var: Yunanistan’daki depremler ve olası volkanik patlama riski. Ege Denizi’nde, özellikle Santorini çevresinde yaşanan yoğun deprem aktivitesi, bölgede yaşayanl...

Daha fazla oku
Endüstriyel Emisyonların Yönetimi: Sanayi için Yeni Dönem 
Endüstriyel Emisyonların Yönetimi: Sanayi için Yeni Dönem 

14 Ocak 2025’te yayımlanan Endüstriyel Emisyonların Yönetimi Yönetmeliği, Türk sanayisinde yeşil dönüşümün yeni bir dönemini başlatıyor. Bu yönetmelikle birlikte hayatımıza giren “Sanayide Yeşil Dönüşüm Belgesi” (SYD...

Daha fazla oku
İstanbul'da Artan Hava Kirliliğinin Göstergesi: SMOG
İstanbul'da Artan Hava Kirliliğinin Göstergesi: SMOG

İstanbul’da hava kirliliği her geçen gün daha da tehlikeli boyutlara ulaşıyor. Bu kirliliğin önemli bir göstergesi olarak 4-8 Kasım tarihlerinde şehirde sis kirliliği (smog) etkili oldu. Halkın çoğunluğunun farkında olmadığı...

Daha fazla oku
Çimento Sektörünün Kritik Dönüşümü
Çimento Sektörünün Kritik Dönüşümü

Çimento üretimi, modern inşaat sektörünün temel taşlarından biri olmasına rağmen, çevresel ve sağlık etkileri nedeniyle küresel ölçekte tartışmaların odağında yer almaktadır. Bu durum, sürdürülebilir üretim ve çevre yöneti...

Daha fazla oku
Sürdürülebilirlik Nedir?:  Kurumsal Sürdürülebilirlik ve Çevresel Yönetim
Sürdürülebilirlik Nedir?: Kurumsal Sürdürülebilirlik ve Çevresel Yönetim

Sürdürülebilirlik, bir şeyin mevcut durumunu koruyabilmesi veya kendini yenileyebilme kapasitesine sahip olması anlamına gelir. Bu kavram, zamanla daha geniş bir anlam kazanarak gelecek nesillere ekolojik, ekonomik ve sosyal açıdan sürdür...

Daha fazla oku
Türkiye'de Hava Kirliliği: Bölgesel Eşitsizlikler ve Algı Farklılıkları
Türkiye'de Hava Kirliliği: Bölgesel Eşitsizlikler ve Algı Farklılıkları

Hava kirliliği, küresel ölçekte halk sağlığı için en büyük çevresel tehditlerin başında gelmektedir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) verilerine göre, her yıl hava kirliliği nedeniyle milyonlarca insan hayatını kaybetmekte ve bu to...

Daha fazla oku
Emisyon ve İmisyon Ölçümleri
Emisyon ve İmisyon Ölçümleri

Hava kirliliği ile ilgili tartışmalar genellikle emisyon üzerine, yani kirleticilerin ne kadarının atmosfere salındığına odaklanır. Fakat hava kirliliğinin çevreye ve insan sağlığına olan etkilerini tam anlamıyla kavrayabilmek iç...

Daha fazla oku
Temiz Hava Bölgesi Nedir?
Temiz Hava Bölgesi Nedir?

Clean Air Zone (Temiz Hava Bölgesi), hava kalitesini iyileştirmek ve kirliliği azaltmak amacıyla uygulanan kısıtlamalar ve düzenlemeler dizisini kapsayan belirli bir alandır. Bu bölgelerde belirli emisyon standartlarını karşılamayan ara...

Daha fazla oku
Uçucu Organik Bileşikler (UOB/VOC): Görünmez Tehlike
Uçucu Organik Bileşikler (UOB/VOC): Görünmez Tehlike

Uçucu Organik Bileşikler (UOB) yani VOC’ler modern yaşamın görünmez ama önemli bir parçasıdır. Oda sıcaklığında kolayca buharlaşabilen bu karbon içeren kimyasal bileşikler, günlük hayatımızda farkında olmadan sürekli maruz ka...

Daha fazla oku
Metan ve İklim Değişikliği: Türkiye Bağlamında Bir Değerlendirme
Metan ve İklim Değişikliği: Türkiye Bağlamında Bir Değerlendirme

İklim değişikliği, günümüzün en acil çevre sorunlarından biri olarak karşımıza çıkıyor. Bu bağlamda sera gazları arasında çoğunlukla karbondioksit üzerine odaklanılsa da, metan gazının rolü giderek daha fazla dikkat çekiyor...

Daha fazla oku