Sera Gazları ve Hava Kirleticileri

İklim değişikliği, günümüzde insanlığın karşılaştığı en büyük küresel sorunlardan biridir ve kökeni sanayi devriminden bu yana fosil yakıtların aşırı kullanımı, endüstrileşme, arazi kullanımındaki değişiklikler, ormansızlaştırma ve hava kirliliğine dayanmaktadır.

Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli’nin (IPCC) 6. Değerlendirme Raporu’na göre, küresel sıcaklıkların sanayi devrimi öncesine kıyasla yaklaşık 1,1 °C civarında arttığı ve mevcut eğilimlerin sürdürülmesi durumunda 2100 yılında bu artışın 3°C civarında olabileceği tahmin edilmektedir. Sera gazları bugün en aza indirilse bile, iklim değişikliğinin kaçınılmaz etkileriyle uzun bir süre boyunca başa çıkılması gerektiği belirtilmektedir.

Ivan Aleksic, Belgrad, Sırbistan (2019), Unplash .

Sera Gazı ve Etkileri

Sera gazları, atmosferdeki ısıyı tutarak dünyanın yüzeyinin normalden daha sıcak kalmasını sağlayan gazlardır. Bu etki, sera etkisi olarak bilinir ve gezegenimizin iklimini büyük ölçüde etkileyen önemli bir faktördür. Sera gazlarının atmosferdeki artışı, küresel ısınma ve iklim değişikliği gibi sonuçları beraberinde getirir. Bu değişiklikler, dünya genelinde kar ve yağış düzenlerinde değişikliklere, ortalama sıcaklıkta artışa, sıcak hava dalgalarına ve aşırı yağışlara yol açabilir.

1997’de kabul edilen Kyoto Protokolü, küresel ısınmayı azaltmak için önemli bir çevresel anlaşmadır. Protokol, yedi farklı sera gazını hedef alır ve bu gazlar Paris Anlaşması kapsamındadır. Sera gazları, oluşumlarına göre iki kategoriye ayrılır.

Doğal olarak atmosferde oluşan ve insan faaliyetleriyle de artan gazlar arasında şunlar yer alır:

  • Karbondioksit (CO2)
  • Metan (CH4)
  • Azot oksit (NOx)

Florlu gazlar ise özellikle endüstriyel süreçlerde ve teknolojik uygulamalarda kullanılan ve sera etkisi çok daha güçlü olan gazlardır:

  • Hidroflorokarbonlar (HFC’ler)
  • Perflorokarbonlar (PFC’ler)
  • Kükürt hekzaflorür (SF6)
  • Azot triflorür (NF3)

Sera gazlarının etkisini değerlendirmek için, genellikle karbondioksit eşdeğerleri kullanılır. Bu, farklı sera gazlarının küresel ısınmaya katkılarını karşılaştırarak değerlendirmeyi sağlar. 

Sera Gazı Emisyonlarının Dağılımı

EDGAR’ın 2023 raporuna göre, 2022 yılında, dünya genelinde en büyük altı sera gazları yayıcısı olarak Çin, Amerika Birleşik Devletleri, Hindistan, AB27, Rusya ve Brezilya öne çıkmaktadır. Bu altı ülke, küresel nüfusun %50,1’ini, küresel Gayri Safi Yurtiçi Hasıla’nın (GSYİH) %61,2’sini, küresel fosil yakıt tüketiminin %63,4’ünü ve küresel sera gazı emisyonlarının %61,6’sını oluşturmaktadır.

2022’de, Çin, Amerika Birleşik Devletleri ve Hindistan, 2021’e kıyasla emisyonlarını artırmıştır. Özellikle, Hindistan göreceli olarak en büyük artışı (%5) göstermiştir. Diğer taraftan, Rusya, Brezilya ve AB27 gibi diğer büyük yayıcılar ise emisyonlarını azaltmıştır. Rusya, bu üçlü içerisinde en büyük düşüşü göstererek emisyonlarını %2,4 oranında azaltmıştır.

Küresel sera gazı emisyonlarının büyük çoğunluğu (%71,6), 2022’de fosil yakıtların yanmasından kaynaklanan CO2 oluşmuştur. CH4 %21’lik bir katkı sağlarken, emisyonların kalan kısmı N2O (%4,8) ve florlu gazlar (F-gazları) (%2,6) tarafından oluşturulmuştur.

2050 yılına kadar iklim-nötr olmayı hedefleyen ve bu doğrultuda daha sıkı politikalar içeren çeşitli düzenlemeler yaparak kararlılığını gösteren AB27’nin durumuna gelindiğinde, 2022’de sera gazı emisyonları 2021’e göre %0,8 daha düşük seviyede gerçekleşmiştir. AB27’nin emisyonları, COVID-19 pandemisi sonrası toparlanma sürecinde dahi önceki seviyelerin altında kalmış ve uzun yıllara yayılan azalan bir eğilimi sürdürmüştür.

Hava Kirliliği ve Etkileri

Hava kirliliği, dünyanın önde gelen çevresel hastalık ve erken ölüm nedenlerinden biridir. Temel olarak, iç veya dış havanın doğal özelliklerini değiştiren çeşitli gaz ve katı maddelerin birikmesiyle oluşur. Sağlığa zararlı kirleticiler arasında partikül madde (PM2.5 ve PM10), karbon monoksit (CO), ozon (O3), siyah karbon (BC), kükürt dioksit (SO2) ve nitrojen oksitler (NOx) bulunmaktadır.

Hava kirliliği kaynakları oldukça çeşitlidir. Bunlar arasında enerji santralleri ve fosil yakıt kullanan fabrikalar, karayolu trafiği, atık yönetimi, tarım alanlarında aşırı gübre ve böcek ilacı kullanımı, tarımsal atıkların yakılması, kömür ve odun sobaları ile orman yangınları sayılabilir. Bu kaynaklar, atmosfere çeşitli kirleticilerin salınmasına neden olarak hava kirliliğinin oluşmasına katkıda bulunurlar.

Hava kirliliği, solunum yolu hastalıkları, kalp ve damar hastalıkları, kanser, inme gibi ciddi sağlık sorunlarına neden olabilir. Ayrıca, ekosistemlere ve tarım ürünlerine de zarar vererek çevresel etkileri de büyüktür.

Henry & Co. , Tayvan (2018), Unplash.

Hava Kirliliği ve İklim Değişikliği Nasıl Bağlantılıdır?

Hava kirliliği ve iklim değişikliği, günümüzde çevre sağlığı ve sürdürülebilirlik açısından en büyük tehditler arasında yer almaktadır. Bu iki sorun birbirinden ayrı gibi görünse de, aslında çoğu zaman aynı kaynaklardan gelen kirleticiler hem hava kirliliğine hem de iklim değişikliğine katkıda bulunmaktadır. Örneğin, fosil yakıtların yanması, hem hava kirleticilerinin hem de sera gazlarının önemli bir kaynağıdır.

İklim değişikliğinin etkileri, sadece dış ortamdaki iklimi etkilemekle kalmaz, aynı zamanda iç mekanlardaki hava kalitesini de olumsuz yönde etkiler. Örneğin, artan yağışlar ve sık fırtınalar, iç mekanlarda küf ve diğer kirleticilerin artmasına yol açarak hava kalitesini daha da kötüleştirebilir. Dış ortamdaki artan orman yangınları gibi faktörler de hava kirliliğini artırarak solunum yolu rahatsızlıklarına neden olabilir. Hava kirliliği ayrıca kısa vadeli bir bölgesel iklim etkisi de yaratır; siyah parçacıklar, ozon ve onların öncülleri gibi kirleticiler, ısınmaya katkıda bulunur ve bu nedenle kısa ömürlü iklim kirleticileri olarak bilinirler.

Göteborg Protokolü, iklim üzerinde de etkisi olan kirleticileri azaltmayı amaçlayan ilk yasal olarak bağlayıcı anlaşmadır. Bu anlaşma, yer seviyesinde ozon öncüllerini (azot oksitler, uçucu organik bileşikler) ve partikül maddeyi içerir. Protokolde, siyah karbon gibi partikül maddeler özellikle vurgulanmıştır. Siyah karbon ve yer seviyesindeki ozon, yüksek küresel ısınma potansiyeline sahip oldukları için kısa ömürlü iklim kirleticileri olarak kabul edilir. Bu nedenle, protokol hava kirliliği ve iklim değişikliğiyle mücadelede entegre bir yaklaşımın bir örneğini sunmaktadır.

Максим Шмаков, Ekolojik Felaket (2019), iStock.

Sera Gazı ve Hava Kirleticilerini Azaltmak İçin Neler Yapılmalıdır?

  • İzleme ve Yönetme: İzleyemediğimiz şeyi yönetemeyiz. Teknoloji gelişiyor ve yeni izleme araçları da buna göre gelişiyor. Erişilebilir, kullanımı kolay sensör ile kirleticilerin anlık izlenmesi ve ekolojik ve kişisel maruziyetin değerlendirilmesiyle hızlı önlemlerin alınmasına yardımcı olur.
  • Fosil Yakıtların Azaltılması ve Yenilenebilir Enerjiye Geçiş: Fosil yakıtların kullanımını azaltmak ve yenilenebilir enerji kaynaklarına (güneş, rüzgar, hidroelektrik, biyokütle vb.) daha fazla yatırım yapmak, sera gazlarının ve hava kirliliğini azaltabilir.
  • Endüstriyel Süreçlerin Düzenlenmesi ve Temiz Üretim Uygulamaları: Endüstriyel tesislerde emisyonları azaltmak için daha temiz üretim yöntemleri benimsemek ve emisyon standartlarını sıkılaştırmak, hava kirliliğini ve iklim değişikliğini azaltabilir.
  • Toplu Taşıma ve Bisiklet Kullanımının Teşvik Edilmesi: Araç trafiğini azaltmak için toplu taşıma ağlarının genişletilmesi ve bisiklet kullanımının teşvik edilmesi, hava kirliliğini ve sera gazı emisyonlarını azaltabilir.
  • Eğitim ve Farkındalık Oluşturma: Toplumun hava kirliliği ve iklim değişikliği konularında bilinçlenmesi ve çevresel sorumluluklarının artırılması için eğitim ve farkındalık kampanyaları düzenlenmelidir.

Kaynakça

ABD Çevre Ajansı. (2024). İklim Değişikliğinin Hava Kalitesi Üzerindeki Etkileri. https://www.epa.gov/climateimpacts/climate-change-impacts-air-quality adresinden alındı

Avrupa Komisyonu. (2023). Tüm dünya ülkelerinin sera gazı emisyonları.https://edgar.jrc.ec.europa.eu/report_2023 adresinden alındı

Avrupa Parlamentosu. (2023). İklim değişikliği: küresel ısınmaya neden olan sera gazları.https://www.europarl.europa.eu/topics/en/article/20230316STO77629/climate-change-the-greenhouse-gases-causing-global-warming adresinden alındı

Dünya Sağlık Örgütü. (2019). Hava Kirliliği Nedir?

Dünya Sağlık Örgütü. (2024). Hava kirliliğinin iklim etkileri. https://www.who.int/teams/environment-climate-change-and-health/air-quality-energy-and-health/health-impacts/climate-impacts-of-air-pollution adresinden alındı

Eurostat. (2023). Sözlük: Sera gazı (GHG). https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Glossary:Greenhouse_gas_(GHG) adresinden alındı

IPCC. (2023). AR6 Sentez Raporu: İklim Değişikliği 2023. https://www.ipcc.ch/report/sixth-assessment-report-cycle/ adresinden alındı

The World Bank. (2022). İklim Değişikliği ve Hava Kirliliği Hakkında Bilmeniz Gerekenler.https://www.worldbank.org/en/news/feature/2022/09/01/what-you-need-to-know-about-climate-change-and-air-pollution adresinden alındı

UNECE. (2024). Hava Kirliliği ve İklim Değişikliği. https://unece.org/air-pollution-and-climate-change adresinden alındı

Son Yazılar

Sürdürülebilirlik Nedir?:  Kurumsal Sürdürülebilirlik ve Çevresel Yönetim
Sürdürülebilirlik Nedir?: Kurumsal Sürdürülebilirlik ve Çevresel Yönetim

Sürdürülebilirlik, bir şeyin mevcut durumunu koruyabilmesi veya kendini yenileyebilme kapasitesine sahip olması anlamına gelir. Bu kavram, zamanla daha geniş bir anlam kazanarak gelecek nesillere ekolojik, ekonomik ve sosyal açıdan sürdür...

Daha fazla oku
Türkiye'de Hava Kirliliği: Bölgesel Eşitsizlikler ve Algı Farklılıkları
Türkiye'de Hava Kirliliği: Bölgesel Eşitsizlikler ve Algı Farklılıkları

Hava kirliliği, küresel ölçekte halk sağlığı için en büyük çevresel tehditlerin başında gelmektedir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) verilerine göre, her yıl hava kirliliği nedeniyle milyonlarca insan hayatını kaybetmekte ve bu to...

Daha fazla oku
Emisyon ve İmisyon Ölçümleri
Emisyon ve İmisyon Ölçümleri

Hava kirliliği ile ilgili tartışmalar genellikle emisyon üzerine, yani kirleticilerin ne kadarının atmosfere salındığına odaklanır. Fakat hava kirliliğinin çevreye ve insan sağlığına olan etkilerini tam anlamıyla kavrayabilmek iç...

Daha fazla oku
Temiz Hava Bölgesi Nedir?
Temiz Hava Bölgesi Nedir?

Clean Air Zone (Temiz Hava Bölgesi), hava kalitesini iyileştirmek ve kirliliği azaltmak amacıyla uygulanan kısıtlamalar ve düzenlemeler dizisini kapsayan belirli bir alandır. Bu bölgelerde belirli emisyon standartlarını karşılamayan ara...

Daha fazla oku
Uçucu Organik Bileşikler (UOB/VOC): Görünmez Tehlike
Uçucu Organik Bileşikler (UOB/VOC): Görünmez Tehlike

Uçucu Organik Bileşikler (UOB) yani VOC’ler modern yaşamın görünmez ama önemli bir parçasıdır. Oda sıcaklığında kolayca buharlaşabilen bu karbon içeren kimyasal bileşikler, günlük hayatımızda farkında olmadan sürekli maruz ka...

Daha fazla oku
Metan ve İklim Değişikliği: Türkiye Bağlamında Bir Değerlendirme
Metan ve İklim Değişikliği: Türkiye Bağlamında Bir Değerlendirme

İklim değişikliği, günümüzün en acil çevre sorunlarından biri olarak karşımıza çıkıyor. Bu bağlamda sera gazları arasında çoğunlukla karbondioksit üzerine odaklanılsa da, metan gazının rolü giderek daha fazla dikkat çekiyor...

Daha fazla oku
Kentsel Dönüşümde Toz Kontrolü
Kentsel Dönüşümde Toz Kontrolü

Kentsel dönüşüm, şehirlerin yaşam kalitesini artırmak, altyapıyı güçlendirmek ve çevresel sürdürülebilirliği sağlamak için önemli bir araçtır. Ancak bu süreçlerde meydana gelen toz faaliyetleri, çevre ve insan sağlığı üze...

Daha fazla oku
Trafik Sıkışıklığı ve Hava Kirliliği: Tıkanıklık Fiyatlandırması Çözüm Olabilir mi?
Trafik Sıkışıklığı ve Hava Kirliliği: Tıkanıklık Fiyatlandırması Çözüm Olabilir mi?

Günümüzde, şehirlerde yaşayan bireylerin karşılaştığı en büyük sorunlardan biri trafik sıkışıklığı ve buna bağlı olarak artan hava kirliliği olarak öne çıkmaktadır. Bu sorunlar ekonomik kayıpların yanı sıra çevresel ve...

Daha fazla oku
Siyah Karbon: Küresel Isınma ve Sağlık Üzerindeki Etkileri
Siyah Karbon: Küresel Isınma ve Sağlık Üzerindeki Etkileri

Güneş ışığını emerek atmosferi ısıtmasıyla tanınan siyah karbon, buzulların erimesinden ekstrem hava olaylarına kadar birçok olumsuz etkiye yol açıyor. Siyah Karbon Nedir? Siyah karbon, fosil yakıtların, biyoyakıtların ve biyokü...

Daha fazla oku
Toz Taşınımı Nedir?
Toz Taşınımı Nedir?

Toz taşınımı, atmosferdeki toz partiküllerinin hareket etmesi veya taşınması sürecidir. Bu partiküller genellikle rüzgar, termal hareketler, fırtınalar veya insan etkisiyle atmosferde taşınabilirler. Toz taşınımı, genellikle çöll...

Daha fazla oku