Hava kirliliğinin bireyin sağlığı üzerindeki etkileri, toplam kişisel maruziyetle (dış mekân ve iç mekân) ilgilidir. Çocuklar yetişkinlere göre vücut ağırlıklarına göre daha fazla hava solur, daha fazla yiyecek yerler ve daha fazla sıvı içerler (Mathiarasan & Hüls, 2021). Bu nedenle çocuklar, olgunlaşmamış, büyüyen ve gelişmekte olan bedenleriyle çevresel maruziyete karşı özellikle savunmasız olan bir nüfus grubudur (AÇA, 2023).
Çocuklar rahimden yetiÅŸkinliÄŸe kadar ortam havası kirleticilerinden etkilenirler. Çocukların akciÄŸer fonksiyonu ve akciÄŸer geliÅŸimi de ortam hava kirliliÄŸinden, özellikle kısa vadede ozon ve azot dioksitten (NO2) ve uzun vadede ince parçacıklardan (PM2.5) etkilenir (AÇA, 2023). Ä°nce partikül maddeler nörobiliÅŸsel yeteneÄŸi bozar ve çocuklarda alerjilerin yanı sıra solunum yolu hastalıklarına da neden olur (Heo vd., 2021). Okul çağındaki 13 çocuktan yaklaşık 1’inde kronik hastalık nedeniyle okul devamsızlığının önde gelen nedeni olan astım vardır (EPA, 2022).
Okul ortamı, çocukların gençlik yıllarının önemli bir bölümünü geçirdikleri yerdir. Türkiye’de bir yılda ortalama eÄŸitim süresi 180 gündür. Okul öğretmenleri haftada ortalama 30 saat, ilkokullardaki öğrenciler ise günde en az 5 saatlerini okullarda geçirirler. Lise öğrencileri, ilkokul öğrencilerine göre okullarda günde yaklaşık %40 daha fazla zaman harcıyorlar.
Kentsel dış havadaki artan parçacık maddesi, özellikle okullarda kötü iç mekân hava kalitesinin birincil nedenleri olarak tanımlanmaktadır (Çekiç, vd., 2016). Karayolu taşıtlarının, özellikle kentsel alanlarda, asılı parçacıkların ana emisyon kaynağı olduÄŸu iyi bilinmektedir. Çevreyi kirletebilecek fabrikalara veya ana yollara yakın topluluklarda yaÅŸayan çocukların maruziyet riski daha yüksektir. Okula giden çocuklar boylarının kısa olması nedeniyle (özellikle anaokulu ve ilkokulda) yetiÅŸkinlere göre havadaki toz ve egzoz gazlarına %60 daha fazla maruz kalabilmektedir (Åžahin vd., 2021). Tek başına otomobil trafiÄŸine baÄŸlı kirlilik, çocuklar arasında küresel astım insidansının tahmini %13’ünden sorumludur (Dünya Ekonomik Forumu, 2021). 2022 yılında 16 bin okul servis otobüsü Ä°stanbul’da öğrenci taşıdı.
Temiz Hava Hakkı’nın hazırladığı rapora göre, Sarıyer Kumköy hariç Ä°stanbul nüfusunun neredeyse tamamı DSÖ’ye göre saÄŸlıksız hava solumaktadır. Minimum %90 veri saÄŸlayan istasyonların ortalamalarından yapılan hesaplamalarda Ä°stanbul ili için 2021 yılı PM10 ortalaması 34,44 μg/m3 olarak belirlenmiÅŸtir (Temiz Hava Hakkı, 2023). Ancak istasyonların %90’ında insan saÄŸlığı açısından yaÅŸamsal önemde olan PM2,5 kirleticisinin izlenmediÄŸi görülmektedir. Ä°stanbul’daki PM2.5 konsantrasyonu ÅŸu anda DSÖ yıllık hava kalitesi kılavuz deÄŸerinin 1,8 katıdır (IQAir, 2023).
Bu çalışma kapsamında 2021 yılında Ä°stanbul’da belirlediÄŸimiz 8 bölgede Ocak-Mart 2020-2021 tarihlerinde okulların hava kalitesi incelemesinin ikinci aÅŸaması olarak Ocak-Nisan 2022-2023 yıllarındaki okulların hava kalitesini inceledik. Seçilen bölgeler dört kritere göre belirlenmiÅŸtir: D-100 Karayoluna yakın olanlar (Yenibosna, Selimiye), ÅŸehir içi kullanımı yoÄŸun olan yol yakınında yer alanlar (Maslak, Kandilli), karma kullanımın yoÄŸun olduÄŸu odak noktasında yer alanlar (Aksaray, Ãœsküdar) ve sanayi tesislerinin yakınında yer alan okullar (BaÅŸakÅŸehir, Tuzla).
Seçilen kriterlere göre, okulların yakınında hava kalitesi izlemesinin yapıldığı Ä°stanbul’da sadece 8 bölge belirlenebildi. Seçilen bölgelerdeki toplam 17 okulun hava kalitesi, Çevre ve Åžehircilik Bakanlığı, Ä°stanbul BüyükÅŸehir Belediyesi ve Airqoon’a ait hava kalitesi ölçüm istasyonlarının verileri kullanılarak analiz edildi.
PM10 Değerlerine Göre Okulların Hava Kalitesi
PM10 ölçümü PM2.5 ve NO2’ye göre daha sistematik yapılmaktadır. 2022 yılının Nisan ayında Tuzla’da en yüksek PM10 deÄŸeri 59,8 μg/m3 olarak ölçülmüştür. 2022 yılında, DSÖ PM10 kılavuz deÄŸeri olan günlük ortalama 45 μg/m3 deÄŸeri Aksaray’da 47, BaÅŸakÅŸehir’de 48, Maslak’ta 21, Selimiye’de 31, Tuzla’da 54, Ãœsküdar’da 18, Yenibosna’da 17 ve Kandilli’de 1 kez aşılmıştır.
2023 yılında ölçülen en yüksek PM10 deÄŸeri Mart ayında Selimiye’de 57,8 μg/m3, en düşük PM10 deÄŸeri Nisan ayında Kandilli’de 13,1 μg/m3‘tür. 2023 yılında, DSÖ PM10 günlük ortalama kılavuz deÄŸeri Aksaray’da 27, BaÅŸakÅŸehir’de 32, Maslak’ta 27, Selimiye’de 58, Tuzla’da 76, Ãœsküdar’da 11, Yenibosna’da 9 ve Kandilli’de 2 kez aşılmıştır.
2022 yılına göre 2023 yılında PM10 deÄŸerleri Ocak-Nisan aylarında Kandilli, Maslak ve Selimiye’de artarken, PM10 deÄŸerleri en çok diÄŸer bölgelerde Yenibosna’da azalış gösterdi.
2022-2023 okul saatlerinde sabahçı öğrenciler 07.30-08.00 saatleri arasında ders başı yaparken, öğlenci öğrenciler ise 12.30-13.30 arasında derslerine baÅŸlamaktadır. Tam gün eÄŸitim veren okullarda ise giriÅŸ saatleri 08.30-09.00 arasında baÅŸlar. Okul çıkış saati ise 15.00-15.30 arasında deÄŸiÅŸmektedir. Ä°stanbul’da okul sonrası etkinlikler ve çocukların dışarıda oynayabileceÄŸi yeÅŸil alanların azlığı nedeniyle okul ve okul bahçesi çocukların gün boyu vakit geçirdiÄŸi alanlardır. Bu durumlar göz önünde bulundurularak saatlik ortalamalar dört zaman aralığına bölünerek incelenmiÅŸtir.
Genellikle PM10 değerleri sabahçı öğrencilerin giriş çıkış saatlerinde artmaktadır. Sabah saatlerinde mesai başlangıç saatlerine denk gelmesi nedeniyle bu saatlerde trafik yoğunluğu yüksektir. Başakşehir, Selimiye ve Maslak çocukların okul sonunda vakit geçirmeleri için temiz alanlar değildir.
Hafta içi ve hafta sonu PM10 deÄŸerlerine bakıldığında kirlilik hafta sonları daha yüksektir. BaÅŸakÅŸehir dışındaki diÄŸer bölgelerde 2022 ve 2023 yılı ölçüm sonuçları benzerdir. BaÅŸakÅŸehir’de 2023 yılında hava kirliliÄŸinde bir miktar azalma yaÅŸanırken, hafta içi günler hafta sonlarına göre daha kirlidir.
2022 yılında incelenen 120 gün boyunca Aksaray’da 31, Kandilli’de 1, Yenibosna’da 12, Maslak’ta 9, BaÅŸakÅŸehir’de 33, Tuzla’da 42, Selimiye’de 15 ve Ãœsküdar’da 10 gün PM10 Hava Kalitesi Ä°ndeksi deÄŸerleri orta seviyededir. Genel olarak Ocak ayında PM10 deÄŸerleri iyi seviyedeyken, Mart sonu ve Nisan aylarında PM10 deÄŸerlerinde artış yaÅŸanmıştır. Aksaray, BaÅŸakÅŸehir ve Tuzla HKÄ° deÄŸerlerinin bazı günlerde saÄŸlıksız seviyelere ulaÅŸtığı yerlerdir.
2023 yılında incelenen 120 gün boyunca Aksaray’da 22, Kandilli’de 1, Yenibosna’da 4, Maslak’ta 15, BaÅŸakÅŸehir’de 25, Tuzla’da 36, Selimiye’de 29 ve Ãœsküdar’da 7 gün PM10 Hava Kalitesi Ä°ndeksi deÄŸerleri orta seviyededir. Maslak ve Selimiye’de orta seviyede bir artış yaÅŸanırken, diÄŸer bölgelerde hava kalitesinde iyileÅŸme yaÅŸandı. Ancak Kandilli hariç diÄŸer bölgelerdeki hava kalitesi çocuklar için uygun deÄŸildir. 2022 yılının aksine 2023 yılında hava kalitesi Ocak ayında düşmüş ve Nisan ayında hava kalitesi iyileÅŸmiÅŸtir.
İncelenen veriler, Kandilli hariç diğer bölgelerin PM10 konsatrasyonlarının anlık olmadığını ve bölgelerde yerel bir kirlilik olduğunu göstermektedir.
PM2.5 Değerlerine Göre Okulların Hava Kalitesi
Hava kalitesi ve halk saÄŸlığı açısından öncelikli olarak izlenmesi ve deÄŸerlendirilmesi gereken bir kirlilik olan PM2.5, çalışma kapsamında 3 bölgede ölçülmemektedir. 2022 yılının Nisan ayında Selimiye’de en yüksek PM2.5 deÄŸeri 25,9 μg/m3 olarak ölçülmüştür. 2022 yılında, DSÖ PM2.5 kılavuz deÄŸeri olan günlük ortalama 15 μg/m3 deÄŸeri Aksaray’da 81, Maslak’ta 67, Selimiye’de 88, Tuzla’da 76, Ãœsküdar’da 64 kez aşılmıştır.
2023 yılında ölçülen en yüksek PM2.5 deÄŸeri Mart ayında Selimiye’de 32,3 μg/m3, en düşük PM2.5 deÄŸeri Nisan ayında Ãœsküdar’da 11,8 μg/m3‘tür. 2023 yılında, DSÖ PM2.5 günlük ortalama kılavuz deÄŸeri Aksaray’da 84, Maslak’ta 52, Selimiye’de 82, Tuzla’da 66, Ãœsküdar’da 48 kez aşılmıştır.
2022 yılına göre 2023 yılında PM2.5 deÄŸerleri Ocak-Nisan aylarında Aksaray ve Selimiye’de artarken, PM2.5deÄŸerleri en çok diÄŸer bölgelerde Maslak’ta azalış gösterdi.
Genel olarak sabahçıların ve öğlencilerin okula giriÅŸ saatlerinde hava kirliliÄŸi seviyeleri daha yüksektir. PM2.5 deÄŸerinin en fazla arttığı Selimiye’de kirlilik 2022 yılında neredeyse tüm saat aralıklarında aynı seviyede iken, 2023 yılında sabah ve akÅŸam saatlerinde kirlilik seviyesinde artış yaÅŸandı.
2022 ve 2023 yılındada hafta içi ve hafta sonu kirlilik durumları benzerdir. Hafta içi kirlilik seviyesi hafta sonu kirlilik seviyesine göre daha düşüktür. Selimiye’de 2022 yılına göre 2023 yılında hafta içi kirlilik seviyesi yaklaşık 5 μg/m3, hafta sonu ise 7 μg/m3 artmıştır.
HKÄ°’ne göre saatlik PM2.5 deÄŸerleri incelendiÄŸinde kirliliÄŸin yerel olduÄŸu ve her iki yılda da günün belirli bir saatinde kötü seviyelere çıkabildiÄŸi görülmektedir. Tablo okullardaki hava kirliliÄŸinin boyutunu açık bir ÅŸekilde göstermektedir.
2022 yılında incelenen 120 gün boyunca Aksaray’da 97, Maslak’ta 66, Tuzla’da 72, Selimiye’de 101 ve Ãœsküdar’da 66 gün PM2.5 HKÄ° deÄŸerleri orta seviyededir. Genel olarak tüm bölgeler Åžubat ayının ortasından itibaren PM2.5 deÄŸerlerinde zaman zaman kötü bir seviyeye ulaÅŸan bir artış yaÅŸandı.
2023 yılında incelenen 120 gün boyunca Aksaray’da 77, Maslak’ta 58, Tuzla’da 66, Selimiye’de 71 ve Ãœsküdar’da 56 gün PM2.5 HKÄ° deÄŸerleri orta seviyededir. Ocak ayında genel olarak meteorolojik koÅŸullardan kaynaklı saÄŸlıksız seviyeye ulaÅŸan bir kirlilik hakimdir. 2023 yılında da genel olarak kirlilik seviyesi yüksek ve çocuklar için saÄŸlıksızdır.
NO2 Değerlerine Göre Okulların Hava Kalitesi
Kandilli’de NO2 ölçümü hiç yapılmazken, Maslak baÅŸta olmak üzere diÄŸer bölgelerde de zaman zaman veri ölçümü eksikliÄŸi yaÅŸanmaktadır. Ä°stanbul’da trafiÄŸin en yoÄŸun olduÄŸu alanlardan biri olan Aksaray’da NO2 seviyeleri iki yılda da diÄŸer bölgelere göre de daha yüksektir.
2022 ile karşılaÅŸtırıldığında, NO2 seviyeleri 2023 yılında tüm bölgelerde azaldı. En yüksek düşüş yaklaşık %77 ile Selimiye bölgesinde yaÅŸanmıştır. 2023 yılında Selimiye’de PM10 ve PM2.5 deÄŸerleri artarken, NO2 deÄŸerlerindeki bu düşüş aynı zamanda bu bölgedeki kirliliÄŸin sadece trafikten kaynaklanamayacağını da gösteriyor. Aksaray, Maslak ve Tuzla’da kirlilik trafik ve fosil yakıtlardan kaynaklanabilir.
Genel olarak Ä°stanbul’da trafik yoÄŸunluÄŸunun en yüksek olduÄŸu okuldan sonraki akÅŸam saatlerinde hava kirliliÄŸi seviyesi daha yüksektir. Sabah okula giriÅŸ saatlerinde hava kirliliÄŸi seviyelerinde artış yaÅŸanmaktadır.
PM10 ve PM2.5 aksine NO2 deÄŸerleri genel olarak 2022 yılında hafta içi daha yüksektir. 2023 yılında hafta içi ve hafta sonu NO2 seviyeleri daha dengelenmiÅŸtir. Ä°ki yılda NO2 seviyesinin en çok deÄŸiÅŸtiÄŸi Selimiye’de kirlilik 2022 yılında hafta içi, 2023 yılında ise hafta sonu daha yüksek kirlilik yaÅŸanmaktadır.
HKİ değerlerinde göre NO2 verileri incelendiğinde 2022 yılına göre 2023 yılında Yenibosna ve Selimiye başta olmak üzere tüm istasyonlarda NO2 seviyelerinde iyi seviyede bir değişim yaşandı. En yüksek NO2 seviyeleri 2022 yılında Mart ayındadır. 2022 yılındaki veri ölçüm eksikliği 2023 yılında daha sistematikleşmiştir.
Sonuç olarak;
Çocukların zamanlarının önemli bir bölümünü okulda geçirdikleri düşünüldüğünde özellikle İstanbul gibi trafiğin, endüstrinin ve buna bağlı olarak hava kirliliğin yoğun olduğu şehirde, okulların hava kalitesi konusunun önemi artmaktadır.
Bu çalışmanın birinci etabı olan 2020 ve 2021 yıllarındaki okulların hava kalitesi çalışmasına göre NO2 ve PM10 seviyelerinde iyi yönde deÄŸiÅŸim meydana gelmiÅŸtir. O dönemde Selimiye, Aksaray ve Yenibosna NO2 seviyeleri sıklıkla hassas seviyelere ulaşırken 2023 yılında NO2 deÄŸerleri iyi seviyededir. Aksaray’da NO2’nin çocuk saÄŸlığına etkisi olabilir, bu nedenle dikkat edilmesi ve veri ölçümünün tüm istasyonlarda sistematikleÅŸtirilmesi gereklidir.
İstanbul için yaptığımız çalışmadan elde ettiğimiz PM2.5 verileri ise, okulların anayol ve caddelere ve hatta sokak kenarlarında konumlandırılmasının, trafik sebebiyle uygun olmayacağı sonucunu ortaya çıkartmaktadır. Okulların etrafında temiz hava bölgeleri kurmak, etraflarında bulunan kirleticilerin konsantrasyonunu azaltabilir. Öğrencileri bırakma/alma noktalarını okul girişlerinden uzağa taşınması, okulları yüksek hacimli yollardan uzağa ve evden yürünebilir bir mesafeye yerleştirmek, çocuklar için güvenli yürüyüş rotalarını teşvik etmek, okulların etrafındaki yeşillik seviyesini arttırmak ve okul çevresinde hava kirliliğinin sürekli izlenmesi gibi birçok uygulama çocukların hava kirliliği maruziyetinin azaltılmasına yardımcı olacaktır.
Kaynakça
Çekiç, T., Uhde, E., Schripp, T., Schieweck, A., Morawska, L., Mazaheri, M., . . . Kumar, P. (2016). Çocukların Okullarda Refahı: İklim Koşullarının ve Hava Kirliliğinin Etkisi. Uluslarası Çevre, 94, 196-210.
AÇA. (2023, 24 Nisan). Hava Kirliliği ve Çocuk Sağlığı.
Dünya Ekonomik Forumu. (2021, Kasım 19). Çocuklar Hava Kirliliğinden Ölüyor. İşte Onları Nasıl Koruyabileceğimiz.
EPA. (2022, Aralık 5). İç Mekan Hava Kalitesi Okullar İçin Neden Önemlidir?
Heo, S., Kim, D., Kwoun, Y., Lee, T., & Jo, Y. (2021). Seul ilkokul sınıflarında ince tozun karakterizasyonu ve kaynak tanımlaması. Tehlikeli Maddeler Dergisi, 414, 125531.
IQAir. (2023). Ä°stanbul Hava Kalitesi.
Ä°BB. (2023). Ä°stanbul Hava Kalitesi Ä°zleme Merkezi.
Mathiarasan, S., & Hüls, A. (2021). Çevresel AdaletsizliÄŸin Çocuk SaÄŸlığına Etkisi – Hava KirliliÄŸi ve Sosyoekonomik Durum Arasındaki EtkileÅŸim. Uluslararası çevre araÅŸtırmaları ve halk saÄŸlığı dergisi, 18(2), 795.
Şahin, Ü. A., Kuzu, L., Kumar, P., Omidvarborna, H., Gökçebağ, D., Neophytou, M.-A., . . . Tiwari, A. (2021). Okullar ve Çevresinde Trafik Kirliliğine Maruziyetin Azaltılması Çocuklar, Okullar ve Yerel Toplum için Rehber.
Temiz Hava Hakkı. (2023). Kara Rapor 2022.
